کد مطلب:330128 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:345
بخش سیزدهم
بخش سیزدهم
برنامه كار
پس از قتل عثمان و زمینه انقلابی كه فراهم شده بود كسی جز علی علیه السلام نامزد خلافت نبود، مردم فوج فوج آمدند و بیعت كردند.
در روز دوم بیعت، علی علیه السلام بر منبر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر خاتم انبیاء و یك سلسله مواعظ، به سخنان خود این طور ادامه داد:
«ایهاالناس! پس از آنكه رسول خدا از دنیا رفت، مردم ابوبكر را به عنوان خلافت انتخاب كردند، و ابوبكر عمر را جانشین معرفی كرد. عمر تعیین خلیفه را به عهده شورا گذاشت و نتیجه شورا این شد كه عثمان خلیفه شد. عثمان طوری عمل كرد كه مورد اعتراض شما واقع شد، آخر كار در خانه خود محاصره شد و به قتل رسید. سپس شما به من رو آوردید و به میل و رغبت خود با من بیعت كردید. من مردی از شما و مانند شما هستم؛ آنچه برای شماست برای من است و آنچه به عهده شماست به عهده من است. خداوند این در را میان شما و اهل قبله باز كرده است و فتنه مانند پاره های شب تاریك رو آورده است. بار خلافت را كسی می تواند به دوش بگیرد كه هم توانا و صابر باشد و هم بصیر و دانا. روش من این است كه شما را به سیرت و روش پیغمبر بازگردانم. هرچه وعده دهم اجرا خواهم كرد به شرط آنكه شما هم استقامت و پایداری بورزید؛ و البته از خدا باید یاری بطلبیم. بدانید كه من برای پیغمبر بعد از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 443
وفاتش آنچنانم كه در زمان حیاتش بودم.
«شما انضباط و اطاعت را حفظ كنید. به هرچه می گویم عمل كنید. اگر چیزی دیدید كه به نظرتان عجیب و غیرقابل قبول آمد در رد و انكار شتاب نكنید. من در هر كاری تا وظیفه ای تشخیص ندهم و عذری نزد خدا نداشته باشم اقدام نمی كنم.
خدای بینا همه ما را می بیند و به همه كارها احاطه دارد.
«من طبعا رغبتی به تصدی خلافت ندارم، زیرا از پیغمبر شنیدم: «هركس بعد از من زمام امور امت را به دست بگیرد در روز قیامت بر صراط نگه داشته می شود و فرشتگان نامه اعمال او را جلوش باز می كنند، اگر عادل و دادگستر باشد خداوند او را به موجب همان عدالت نجات می دهد و اگر ستمگر باشد صراط تكانی می خورد كه بند از بند او باز می شود و سپس به جهنم سقوط می كند.».
«اما چون شما اتفاق رأی حاصل كردید و مرا به خلافت برگزیدید، برای من شانه خالی كردن امكان نداشت.».
آنگاه به طرف راست و چپ منبر نگاه كرد و مردم را از نظر گذراند و به كلام خود چنین ادامه داد:
«ایهاالناس! من الآن اعلام می كنم: آن عده كه از جیب مردم و بیت المال جیب خود را پر كرده املاكی سر هم كرده اند، نهرها جاری كرده اند، بر اسبان عالی سوار شده اند، كنیزكان زیبا و نرم اندام خریده اند و در لذات دنیا غرق شده اند، فردا كه جلو آنها را بگیرم و آنچه از راه نامشروع به دست آورده اند از آنها باز بستانم و فقط به اندازه حقشان- نه بیشتر- برایشان باقی گذارم، نیایند و بگویند علی بن ابی طالب ما را اغفال كرد. من امروز در كمال صراحت می گویم، تمام مزایا را لغو خواهم كرد، حتی امتیاز مصاحبت پیغمبر و سوابق خدمت به اسلام را. هركس در گذشته به شرف مصاحبت پیغمبر نائل شده و توفیق خدمت به اسلام را پیدا كرده، اجر و پاداشش با خداست. این سوابق درخشان سبب نخواهد شد كه ما امروز در میان آنها و دیگران تبعیض قائل شویم. هركس امروز ندای حق را اجابت كند و به دین ما داخل شود و به قبله ما رو كند، ما برای او امتیازی مساوی با مسلمانان اولیه قائل می شویم. شما بندگان خدایید و مال مال خداست و باید بالسویه در میان همه شما تقسیم شود. هیچ كس از این نظر بر دیگری برتری ندارد. فردا حاضر شوید كه مالی در بیت المال هست و باید تقسیم شود.»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 444
روز دیگر مردم آمدند، خودش هم آمد، موجودی بیت المال را بالسویه تقسیم كرد. به هر نفر سه دینار رسید. مردی گفت:
«یا علی! تو به من سه دینار می دهی و به غلام من نیز كه تا دیروز برده من بود سه دینار می دهی؟» علی فرمود:
«همین است كه دیدی.».
عده ای كه از سالها پیش به تبعیض و امتیاز عادت كرده بودند- مانند طلحه و زبیر و عبد اللَّه بن عمر و سعید بن عاص و مروان حكم- آن روز از قبول سهمیه امتناع كردند و از مسجد بیرون رفتند.
روز بعد كه مردم در مسجد جمع شدند، این عده هم آمدند، اما جدا از دیگران گوشه ای دور هم نشستند و به نجوا و شور پرداختند. پس از مدتی ولید بن عقبه را از میان خود انتخاب كردند و نزد علی فرستادند.
ولید به حضور علی علیه السلام آمد و گفت: «یا اباالحسن! اولا تو خودت می دانی كه هیچ كدام از ما كه اینجا نشسته ایم به واسطه سوابق تو در جنگهای میان اسلام و جاهلیت از تو دل خوشی نداریم. غالبا از هر كدام ما یك نفر یا دو نفر در آن روزها به دست تو كشته شده است. از جمله پدر خودم در بدر به دست تو كشته شد.
اما از این موضوع با دو شرط می توانیم صرف نظر كنیم و با تو بیعت كنیم، اگر تو آن دو شرط را بپذیری:
«یكی اینكه سخن دیروز خود را پس بگیری، به گذشته كار نداشته باشی و عطف به ماسبق نكنی. در گذشته هرچه شده شده. هركس در دوره خلفای گذشته از هر راه مالی به دست آورده آورده، تو كار نداشته باش كه از چه راه بوده، تو فقط مراقب باش كه در زمان خودت حیف و میلی نشود.
«دوم اینكه قاتلان عثمان را به ما تحویل ده كه از آنها قصاص كنیم؛ و اگر ما از ناحیه تو امنیت نداشته باشیم ناچاریم تو را رها كنیم و برویم در شام به معاویه ملحق شویم.».
علی علیه السلام فرمود: «اما موضوع خونهایی كه در جنگ اسلام و جاهلیت ریخته شد، من مسؤولیتی ندارم زیرا آن جنگها جنگ شخصی نبود، جنگ حق و باطل بود. شما اگر ادعایی دارید باید از جانب باطل علیه حق عرض حال بدهید نه علیه من.
اما موضوع حقوقی كه در گذشته پامال شده، من شرعا وظیفه دارم كه حقوق پامال
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 445
شده را به صاحبانش برگردانم، دراختیار من نیست كه ببخشم و صرف نظر كنم. و اما موضوع قاتلان عثمان! اگر من وظیفه شرعی خود تشخیص می دادم، آنها را دیروز قصاص می كردم و تا امروز مهلت نمی دادم.».
ولید پس از شنیدن این جوابها حركت كرد و رفت و به رفقای خود گزارش داد.
آنها دانستند و بر آنها مسلم شد كه سیاست علی قابل انعطاف نیست. از آن ساعت شروع كردند به تحریك و اخلال.
گروهی از دوستان علی علیه السلام آمدند نزد آن حضرت و گفتند: «عن قریب این دسته قتل عثمان را بهانه خواهند كرد و آشوبی بپا خواهد شد. اما قتل عثمان بهانه است، درد اصلی اینها مساواتی است كه تو میان اینها و تازه مسلمانهای ایرانی و غیرایرانی برقرار كرده ای. اگر تو امتیاز اینها را حفظ كنی و در تصمیم خود تجدیدنظر كنی، غائله می خوابد.».
چون ممكن بود این اعتراض برای بسیاری از دوستان علی پیدا شود كه: اینقدر اصرار برای رعایت مساوات چرا، لهذا علی علیه السلام روز دیگر در حالی كه شمشیری حمایل كرده بود و لباسش را دو پارچه ساده تشكیل می داد كه یكی را به كمر بسته بود و دیگری را روی شانه انداخته بود، به مسجد رفت و بالای منبر ایستاد و به كمان خود تكیه كرد، خطاب به مردم گفت:
«خداوند را كه معبود ماست شكر می كنیم. نعمتهای عیان و نهان او شامل حال ماست. تمام نعمتهای او منت و فضل است بدون اینكه ما از خود استحقاق و استقلالی داشته باشیم، برای اینكه ما را بیازماید كه شكر می كنیم یا كفران. افضل مردم در نزد خدا آن كس است كه خدا را بهتر اطاعت كند و سنت پیغمبر را بهتر و بیشتر پیروی كند و كتاب خدا را بهتر زنده نگاه دارد. ما برای كسی نسبت به كسی، جز به مقیاس طاعت خدا و پیغمبر، برتری قائل نیستیم. این كتاب خداست در میان ما و شما، و آن هم سنت و سیره روشن پیغمبر شما كه آگاهید و می دانید.».
آنگاه این آیه كریمه را تلاوت كرد: «یا ایهاالناس انا خلقناكم من ذكر و انثی وجعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداللَّه اتقیكم.».
پس از این خطبه، برای دوست و دشمن قطعی و مسلم شد كه تصمیم علی قطعی است؛ هركس تكلیف خود را فهمید، آن كس كه می خواست وفادار بماند وفادار ماند و آن كس كه به چنین برنامه ای نمی توانست تن بدهد، یا مانند عبد اللَّه عمر كناره گیری و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 446
انزوا اختیار كرد و یا مانند طلحه و زبیر و مروان تا پای جنگ و خونریزی حاضر شد «1»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 447
خوابی یا بیدار؟
حبه عرنی و نوف بكالی، شب را در صحن حیاط دارالاماره كوفه خوابیدند. بعد از نیمه شب دیدند امیرالمؤمنین علی علیه السلام آهسته از داخل قصر به طرف صحن حیاط می آید، اما با حالتی غیرعادی: دهشتی فوق العاده بر او مستولی است، قادر نیست تعادل خود را حفظ كند، دست خود را به دیوار تكیه داده و خم شده و با كمك دیوار قدم به قدم پیش می آید و با خود آیات آخر سوره آل عمران را زمزمه می كند:
«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب» همانا در آفرینش حیرت آور و شگفت انگیز آسمانها و زمین و در گردش منظم شب و روز نشانه هایی است برای صاحبدلان و خردمندان.
«الذین یذكرون اللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفكرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار» آنان كه خدا را در همه حال و همه وقت به یاد دارند و او را فراموش نمی كنند، چه نشسته و چه ایستاده و چه به پهلو خوابیده، و درباره خلقت آسمانها و زمین در اندیشه فرو می روند: پروردگارا این دستگاه باعظمت را به عبث نیافریده ای، تو منزهی از اینكه كاری به عبث بكنی، پس ما را از آتش كیفر خود نگهداری كن.
«ربنا انك من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار» پروردگارا! هركس را
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 448
كه تو عذاب كنی و به آتش ببری بی آبرویش كرده ای، ستمگران یارانی ندارند.
«ربنا اننا سمعنا منادیاً ینادی للایمان ان آمنوا بربكم فامنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و كفّر عنّا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار» پروردگارا! ما ندای منادی ایمان را شنیدیم كه به پروردگار خود ایمان بیاورید، ما ایمان آوردیم، پس ما را ببخشای و از گناهان ما درگذر، و ما را در شمار نیكان نزد خود ببر.
«ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلك ولا تخزنا یوم القیامة انك لا تخلف المیعاد» پروردگارا! آنچه به وسیله پیغمبران وعده داده ای نصیب ما كن، ما را در روز رستاخیز بی آبرو مكن، البته تو هرگز وعده خلافی نمی كنی.
همینكه این آیات را به آخر رساند، از سر گرفت. مكرر این آیات را- در حالی كه از خود بیخود شده بود و گویی هوش از سرش پریده بود- تلاوت كرد.
حبه و نوف هر دو در بستر خویش آرمیده بودند و این منظره عجیب را از نظر می گذراندند. حبه مانند بهت زدگان خیره خیره می نگریست. اما نوف نتوانست جلو اشك چشم خود را بگیرد و مرتب گریه می كرد.
تا اینكه علی به نزدیك خوابگاه حبه رسید و گفت:
«خوابی یا بیدار؟».
- بیدارم یا امیرالمؤمنین! تو كه از هیبت و خشیت خدا اینچنین هستی پس وای به حال ما بیچارگان!.
امیرالمؤمنین چشمها را پایین انداخت و گریست، آنگاه فرمود:
«ای حبه! همگی ما روزی در مقابل خداوند نگه داشته خواهیم شد، و هیچ عملی از اعمال ما بر او پوشیده نیست. او به من و تو از رگ گردن نزدیكتر است، هیچ چیز نمی تواند بین ما و خدا حائل شود.».
آنگاه به نوف خطاب كرد:
«خوابی؟».
- نه یا امیرالمؤمنین! بیدارم، مدتی است كه اشك می ریزم.
- ای نوف! اگر امروز از خوف خدا زیاد بگریی فردا چشمت روشن خواهد شد.
ای نوف! هر قطره اشكی كه از خوف خدا از دیده ای بیرون آید دریاهایی از آتش را فرو می نشاند.
ای نوف! هیچ كس مقام و منزلتش بالاتر از كسی نیست كه از خوف خدا بگرید و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 449
به خاطر خدا دوست بدارد.
ای نوف! آن كس كه خدا را دوست بدارد و هرچه را دوست می دارد به خاطر خدا دوست بدارد، چیزی را بر دوستی خدا ترجیح نمی دهد، و آن كس كه هرچه را دشمن می دارد به خاطر خدا دشمن بدارد، از این دشمنی جز نیكی «1» به او نخواهد رسید. هر گاه به این درجه رسیدید، حقایق ایمان را به كمال دریافته اید.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 446 برنامه كار ..... ص : 442
برنامه كار
پس از قتل عثمان و زمینه انقلابی كه فراهم شده بود كسی جز علی علیه السلام نامزد خلافت نبود، مردم فوج فوج آمدند و بیعت كردند.
در روز دوم بیعت، علی علیه السلام بر منبر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر خاتم انبیاء و یك سلسله مواعظ، به سخنان خود این طور ادامه داد:
«ایهاالناس! پس از آنكه رسول خدا از دنیا رفت، مردم ابوبكر را به عنوان خلافت انتخاب كردند، و ابوبكر عمر را جانشین معرفی كرد. عمر تعیین خلیفه را به عهده شورا گذاشت و نتیجه شورا این شد كه عثمان خلیفه شد. عثمان طوری عمل كرد كه مورد اعتراض شما واقع شد، آخر كار در خانه خود محاصره شد و به قتل رسید. سپس شما به من رو آوردید و به میل و رغبت خود با من بیعت كردید. من مردی از شما و مانند شما هستم؛ آنچه برای شماست برای من است و آنچه به عهده شماست به عهده من است. خداوند این در را میان شما و اهل قبله باز كرده است و فتنه مانند پاره های شب تاریك رو آورده است. بار خلافت را كسی می تواند به دوش بگیرد كه هم توانا و صابر باشد و هم بصیر و دانا. روش من این است كه شما را به سیرت و روش پیغمبر بازگردانم. هرچه وعده دهم اجرا خواهم كرد به شرط آنكه شما هم استقامت و پایداری بورزید؛ و البته از خدا باید یاری بطلبیم. بدانید كه من برای پیغمبر بعد از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 443
وفاتش آنچنانم كه در زمان حیاتش بودم.
«شما انضباط و اطاعت را حفظ كنید. به هرچه می گویم عمل كنید. اگر چیزی دیدید كه به نظرتان عجیب و غیرقابل قبول آمد در رد و انكار شتاب نكنید. من در هر كاری تا وظیفه ای تشخیص ندهم و عذری نزد خدا نداشته باشم اقدام نمی كنم.
خدای بینا همه ما را می بیند و به همه كارها احاطه دارد.
«من طبعا رغبتی به تصدی خلافت ندارم، زیرا از پیغمبر شنیدم: «هركس بعد از من زمام امور امت را به دست بگیرد در روز قیامت بر صراط نگه داشته می شود و فرشتگان نامه اعمال او را جلوش باز می كنند، اگر عادل و دادگستر باشد خداوند او را به موجب همان عدالت نجات می دهد و اگر ستمگر باشد صراط تكانی می خورد كه بند از بند او باز می شود و سپس به جهنم سقوط می كند.».
«اما چون شما اتفاق رأی حاصل كردید و مرا به خلافت برگزیدید، برای من شانه خالی كردن امكان نداشت.».
آنگاه به طرف راست و چپ منبر نگاه كرد و مردم را از نظر گذراند و به كلام خود چنین ادامه داد:
«ایهاالناس! من الآن اعلام می كنم: آن عده كه از جیب مردم و بیت المال جیب خود را پر كرده املاكی سر هم كرده اند، نهرها جاری كرده اند، بر اسبان عالی سوار شده اند، كنیزكان زیبا و نرم اندام خریده اند و در لذات دنیا غرق شده اند، فردا كه جلو آنها را بگیرم و آنچه از راه نامشروع به دست آورده اند از آنها باز بستانم و فقط به اندازه حقشان- نه بیشتر- برایشان باقی گذارم، نیایند و بگویند علی بن ابی طالب ما را اغفال كرد. من امروز در كمال صراحت می گویم، تمام مزایا را لغو خواهم كرد، حتی امتیاز مصاحبت پیغمبر و سوابق خدمت به اسلام را. هركس در گذشته به شرف مصاحبت پیغمبر نائل شده و توفیق خدمت به اسلام را پیدا كرده، اجر و پاداشش با خداست. این سوابق درخشان سبب نخواهد شد كه ما امروز در میان آنها و دیگران تبعیض قائل شویم. هركس امروز ندای حق را اجابت كند و به دین ما داخل شود و به قبله ما رو كند، ما برای او امتیازی مساوی با مسلمانان اولیه قائل می شویم. شما بندگان خدایید و مال مال خداست و باید بالسویه در میان همه شما تقسیم شود. هیچ كس از این نظر بر دیگری برتری ندارد. فردا حاضر شوید كه مالی در بیت المال هست و باید تقسیم شود.»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 444
روز دیگر مردم آمدند، خودش هم آمد، موجودی بیت المال را بالسویه تقسیم كرد. به هر نفر سه دینار رسید. مردی گفت:
«یا علی! تو به من سه دینار می دهی و به غلام من نیز كه تا دیروز برده من بود سه دینار می دهی؟» علی فرمود:
«همین است كه دیدی.».
عده ای كه از سالها پیش به تبعیض و امتیاز عادت كرده بودند- مانند طلحه و زبیر و عبد اللَّه بن عمر و سعید بن عاص و مروان حكم- آن روز از قبول سهمیه امتناع كردند و از مسجد بیرون رفتند.
روز بعد كه مردم در مسجد جمع شدند، این عده هم آمدند، اما جدا از دیگران گوشه ای دور هم نشستند و به نجوا و شور پرداختند. پس از مدتی ولید بن عقبه را از میان خود انتخاب كردند و نزد علی فرستادند.
ولید به حضور علی علیه السلام آمد و گفت: «یا اباالحسن! اولا تو خودت می دانی كه هیچ كدام از ما كه اینجا نشسته ایم به واسطه سوابق تو در جنگهای میان اسلام و جاهلیت از تو دل خوشی نداریم. غالبا از هر كدام ما یك نفر یا دو نفر در آن روزها به دست تو كشته شده است. از جمله پدر خودم در بدر به دست تو كشته شد.
اما از این موضوع با دو شرط می توانیم صرف نظر كنیم و با تو بیعت كنیم، اگر تو آن دو شرط را بپذیری:
«یكی اینكه سخن دیروز خود را پس بگیری، به گذشته كار نداشته باشی و عطف به ماسبق نكنی. در گذشته هرچه شده شده. هركس در دوره خلفای گذشته از هر راه مالی به دست آورده آورده، تو كار نداشته باش كه از چه راه بوده، تو فقط مراقب باش كه در زمان خودت حیف و میلی نشود.
«دوم اینكه قاتلان عثمان را به ما تحویل ده كه از آنها قصاص كنیم؛ و اگر ما از ناحیه تو امنیت نداشته باشیم ناچاریم تو را رها كنیم و برویم در شام به معاویه ملحق شویم.».
علی علیه السلام فرمود: «اما موضوع خونهایی كه در جنگ اسلام و جاهلیت ریخته شد، من مسؤولیتی ندارم زیرا آن جنگها جنگ شخصی نبود، جنگ حق و باطل بود. شما اگر ادعایی دارید باید از جانب باطل علیه حق عرض حال بدهید نه علیه من.
اما موضوع حقوقی كه در گذشته پامال شده، من شرعا وظیفه دارم كه حقوق پامال
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 445
شده را به صاحبانش برگردانم، دراختیار من نیست كه ببخشم و صرف نظر كنم. و اما موضوع قاتلان عثمان! اگر من وظیفه شرعی خود تشخیص می دادم، آنها را دیروز قصاص می كردم و تا امروز مهلت نمی دادم.».
ولید پس از شنیدن این جوابها حركت كرد و رفت و به رفقای خود گزارش داد.
آنها دانستند و بر آنها مسلم شد كه سیاست علی قابل انعطاف نیست. از آن ساعت شروع كردند به تحریك و اخلال.
گروهی از دوستان علی علیه السلام آمدند نزد آن حضرت و گفتند: «عن قریب این دسته قتل عثمان را بهانه خواهند كرد و آشوبی بپا خواهد شد. اما قتل عثمان بهانه است، درد اصلی اینها مساواتی است كه تو میان اینها و تازه مسلمانهای ایرانی و غیرایرانی برقرار كرده ای. اگر تو امتیاز اینها را حفظ كنی و در تصمیم خود تجدیدنظر كنی، غائله می خوابد.».
چون ممكن بود این اعتراض برای بسیاری از دوستان علی پیدا شود كه: اینقدر اصرار برای رعایت مساوات چرا، لهذا علی علیه السلام روز دیگر در حالی كه شمشیری حمایل كرده بود و لباسش را دو پارچه ساده تشكیل می داد كه یكی را به كمر بسته بود و دیگری را روی شانه انداخته بود، به مسجد رفت و بالای منبر ایستاد و به كمان خود تكیه كرد، خطاب به مردم گفت:
«خداوند را كه معبود ماست شكر می كنیم. نعمتهای عیان و نهان او شامل حال ماست. تمام نعمتهای او منت و فضل است بدون اینكه ما از خود استحقاق و استقلالی داشته باشیم، برای اینكه ما را بیازماید كه شكر می كنیم یا كفران. افضل مردم در نزد خدا آن كس است كه خدا را بهتر اطاعت كند و سنت پیغمبر را بهتر و بیشتر پیروی كند و كتاب خدا را بهتر زنده نگاه دارد. ما برای كسی نسبت به كسی، جز به مقیاس طاعت خدا و پیغمبر، برتری قائل نیستیم. این كتاب خداست در میان ما و شما، و آن هم سنت و سیره روشن پیغمبر شما كه آگاهید و می دانید.».
آنگاه این آیه كریمه را تلاوت كرد: «یا ایهاالناس انا خلقناكم من ذكر و انثی وجعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداللَّه اتقیكم.».
پس از این خطبه، برای دوست و دشمن قطعی و مسلم شد كه تصمیم علی قطعی است؛ هركس تكلیف خود را فهمید، آن كس كه می خواست وفادار بماند وفادار ماند و آن كس كه به چنین برنامه ای نمی توانست تن بدهد، یا مانند عبد اللَّه عمر كناره گیری و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 446
انزوا اختیار كرد و یا مانند طلحه و زبیر و مروان تا پای جنگ و خونریزی حاضر شد «1»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 453 كابین خون ..... ص : 450
خوابی یا بیدار؟
حبه عرنی و نوف بكالی، شب را در صحن حیاط دارالاماره كوفه خوابیدند. بعد از نیمه شب دیدند امیرالمؤمنین علی علیه السلام آهسته از داخل قصر به طرف صحن حیاط می آید، اما با حالتی غیرعادی: دهشتی فوق العاده بر او مستولی است، قادر نیست تعادل خود را حفظ كند، دست خود را به دیوار تكیه داده و خم شده و با كمك دیوار قدم به قدم پیش می آید و با خود آیات آخر سوره آل عمران را زمزمه می كند:
«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب» همانا در آفرینش حیرت آور و شگفت انگیز آسمانها و زمین و در گردش منظم شب و روز نشانه هایی است برای صاحبدلان و خردمندان.
«الذین یذكرون اللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفكرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار» آنان كه خدا را در همه حال و همه وقت به یاد دارند و او را فراموش نمی كنند، چه نشسته و چه ایستاده و چه به پهلو خوابیده، و درباره خلقت آسمانها و زمین در اندیشه فرو می روند: پروردگارا این دستگاه باعظمت را به عبث نیافریده ای، تو منزهی از اینكه كاری به عبث بكنی، پس ما را از آتش كیفر خود نگهداری كن.
«ربنا انك من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار» پروردگارا! هركس را
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 448
كه تو عذاب كنی و به آتش ببری بی آبرویش كرده ای، ستمگران یارانی ندارند.
«ربنا اننا سمعنا منادیاً ینادی للایمان ان آمنوا بربكم فامنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و كفّر عنّا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار» پروردگارا! ما ندای منادی ایمان را شنیدیم كه به پروردگار خود ایمان بیاورید، ما ایمان آوردیم، پس ما را ببخشای و از گناهان ما درگذر، و ما را در شمار نیكان نزد خود ببر.
«ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلك ولا تخزنا یوم القیامة انك لا تخلف المیعاد» پروردگارا! آنچه به وسیله پیغمبران وعده داده ای نصیب ما كن، ما را در روز رستاخیز بی آبرو مكن، البته تو هرگز وعده خلافی نمی كنی.
همینكه این آیات را به آخر رساند، از سر گرفت. مكرر این آیات را- در حالی كه از خود بیخود شده بود و گویی هوش از سرش پریده بود- تلاوت كرد.
حبه و نوف هر دو در بستر خویش آرمیده بودند و این منظره عجیب را از نظر می گذراندند. حبه مانند بهت زدگان خیره خیره می نگریست. اما نوف نتوانست جلو اشك چشم خود را بگیرد و مرتب گریه می كرد.
تا اینكه علی به نزدیك خوابگاه حبه رسید و گفت:
«خوابی یا بیدار؟».
- بیدارم یا امیرالمؤمنین! تو كه از هیبت و خشیت خدا اینچنین هستی پس وای به حال ما بیچارگان!.
امیرالمؤمنین چشمها را پایین انداخت و گریست، آنگاه فرمود:
«ای حبه! همگی ما روزی در مقابل خداوند نگه داشته خواهیم شد، و هیچ عملی از اعمال ما بر او پوشیده نیست. او به من و تو از رگ گردن نزدیكتر است، هیچ چیز نمی تواند بین ما و خدا حائل شود.».
آنگاه به نوف خطاب كرد:
«خوابی؟».
- نه یا امیرالمؤمنین! بیدارم، مدتی است كه اشك می ریزم.
- ای نوف! اگر امروز از خوف خدا زیاد بگریی فردا چشمت روشن خواهد شد.
ای نوف! هر قطره اشكی كه از خوف خدا از دیده ای بیرون آید دریاهایی از آتش را فرو می نشاند.
ای نوف! هیچ كس مقام و منزلتش بالاتر از كسی نیست كه از خوف خدا بگرید و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 449
به خاطر خدا دوست بدارد.
ای نوف! آن كس كه خدا را دوست بدارد و هرچه را دوست می دارد به خاطر خدا دوست بدارد، چیزی را بر دوستی خدا ترجیح نمی دهد، و آن كس كه هرچه را دشمن می دارد به خاطر خدا دشمن بدارد، از این دشمنی جز نیكی «1» به او نخواهد رسید. هر گاه به این درجه رسیدید، حقایق ایمان را به كمال دریافته اید.
سپس لختی حبه و نوف را موعظه كرد و اندرز داد؛ آخرین جمله ای كه گفت این بود: «از خدا بترسید، من به شما ابلاغ كردم.».
آنگاه از آن دو نفر گذشت و سرگرم احوال خود شد، به مناجات پرداخت، می گفت: «خدایاای كاش می دانستم هنگامی كه از تو غفلت می كنم تو از من رو می گردانی یا باز به من توجه داری. ای كاش می دانستم در این خوابهای طولانیم و در این كوتاهی كردنم در شكرگزاری، حالم نزد تو چگونه است.».
حبه و نوف گفتند: «به خدا قسم دائما راه رفت و حالش همین بود تا صبح طلوع كرد.» «2»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 450
كابین خون
نزدیك بود جنگ صفین پایان یابد و به شكست نهایی سپاه شام منتهی شود كه حیله عمرو بن العاص جلو شكست شامیان را گرفت و مبارزه را متوقف كرد.
او پس از اینكه احساس كرد چیزی به شكست قطعی باقی نمانده است، دستور داد قرآنها را بر سر نیزه ها كنند به علامت اینكه ما حاضریم كتاب خدا را میان خود و شما حاكم قرار دهیم.
همه افراد بابصیرت، از اصحاب علی، می دانستند حیله ای بیش نیست، منظور متوقف كردن عملیات جنگی برای جلوگیری از شكست است، زیرا مكرر- قبل از آنكه كار به اینجاها بكشد- همین پیشنهاد از طرف علی شده بود و آنها قبول نكرده بودند.
اما گروهی مردم قشری و ظاهربین، بدون آنكه انضباط نظامی را رعایت كنند و منتظر دستور فرمانده كل بشوند، عملیات جنگی را متوقف كردند. به این نیز قناعت نكرده پیش علی علیه السلام آمدند و با منتهای اصرار از آن حضرت خواستند فورا دستور دهد عملیات جنگی در جبهه جنگ بكلی متوقف شود. آنها معتقد بودند در این حال اگر كسی بجنگد با قرآن جنگیده است!!! علی علیه السلام فرمود: «گول این كار را نخورید كه خدعه ای بیش نیست. دستور قرآن این است كه ما به جنگ ادامه دهیم. آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 451
هرگز حاضر نبوده و نیستند به قرآن عمل شود. اختلاف ما و آنها بر سر عمل به قرآن است. اكنون كه نزدیك است ما به نتیجه برسیم و آنها را ریشه كن كنیم دست به این نیرنگ زده اند.» گفتند: «پس از آنكه آنها رسما می گویند ما حاضریم قرآن را میان خود و شما حاكم قرار دهیم، برای ما جنگیدن با آنها جایز نیست. از این پس جنگ با آنها جنگ با قرآن است. اگر فورا دستور متاركه ندهی، در همین جا خود تو را قطعه قطعه خواهیم كرد.».
دیگر ایستادگی فایده نداشت. انشعاب سختی به وجود آمده بود. اگر علی علیه السلام در عقیده خود پافشاری می كرد قضایا به نحو بسیار بدتری به نفع دشمن و شكست خودش خاتمه می یافت. دستور داد موقتا عملیات جنگی خاتمه یابد و سربازان، جبهه جنگ را رها كنند.
عمرو بن العاص و معاویه كه دیدند نقشه آنها گرفت فوق العاده خوشحال شدند، و از اینكه دیدند تیرشان به هدف خورد و در میان اصحاب علی نفاق و اختلاف افتاد در پوست خود نمی گنجیدند، اما نه معاویه و نه عمرو بن العاص و نه هیچ سیاستمدار دیگری- هر اندازه پیش بین و دوراندیش می بود- نمی توانست حدس بزند این جریان كوچك مبدأ تكوین یك مسلك و یك طرز تفكر بالخصوص در مسائل دینی اسلامی و تشكیل یك فرقه خطرناك براساس آن خواهد شد كه حتی برای خود معاویه و خلفای مانند او بعدها مزاحمتهای سخت ایجاد خواهد كرد.
چنین مسلك و روش و طرز تفكری به وجود آمد و چنان فرقه ای تشكیل شد:
یاغیان لشكر علی كه به نام «خوارج» نامیده شدند در آن روز تاریخی در منتهای استبداد و خودسری جلو ادامه جنگ را گرفتند و به قرار حكمیت تسلیم شدند. قرار شد دو طرف از جانب خود نماینده معین كنند و نمایندگان بنشینند و بر مبنای قرآن حكمیت كنند. از طرف معاویه عمرو بن العاص معین شد. علی خواست عبد اللَّه بن عباس را كه حریف عمرو بن العاص بود معین كند. در اینجا نیز خوارج دخالت كردند و به بهانه اینكه داور باید بی طرف باشد و عبد اللَّه بن عباس طرفدار و خویشاوند علی است، مانع شدند و خودشان مرد نالایقی را نامزد كردند.
حكمیت بدون آنكه توافق واقعی صورت گرفته باشد، با خدعه دیگری كه عمرو بن العاص به كار برد بی نتیجه خاتمه یافت.
جریان حكمیت آن قدر شكل مسخره به خود گرفت و جنبه جدی خود را از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 452
دست داد كه كوچكترین اثر اجتماعی بر آن، حتی برای معاویه و عمرو بن العاص، مترتب نشد. سود كلی كه معاویه و عمرو از این جریان بردند همان بود كه مبارزه را متوقف كردند و در میان یاران علی اختلاف انداختند و ضمنا فرصت كافی برای تجدید قوا و فعالیتهای دیگر برایشان پیدا شد.
از آن طرف همینكه بر خوارج روشن شد كه تمام مقدمات گذشته، قرآن بر نیزه كردن و پیشنهاد حكمیت، همه نیرنگ و خدعه بوده است، فهمیدند اشتباه كرده اند اما اشتباه خود را به این صورت تقریر كردند كه اساسا بشر حق حكومت و حكمیت ندارد، حكومت حق خداست و داور كتاب خدا.
آنها می خواستند اشتباه گذشته خود را جبران كنند، اما از راهی رفتند كه دچار اشتباهی بسیار خطرناكتر شدند.
اشتباه اول آنها صرفا یك اشتباه نظامی و سیاسی بود. اشتباه نظامی هر اندازه بزرگ باشد مربوط است به زمان و مكان محدود و قابل جبران است. اما اشتباه دوم آنها یك اشتباه فكری و ابداع یك فلسفه غلط در مسائل اجتماعی اسلام بود كه اساس اسلام را تهدید می كرد و قابل جبران نبود.
خوارج شعاری براساس این طرز تفكر به وجود آوردند و آن اینكه: «لا حكم الا للَّه» یعنی جز خدا كسی حق ندارد در میان مردم حكم كند.
علی علیه السلام می فرمود: «این سخن درستی است كه برای مقصود نادرستی به كار می رود. حكم یعنی قانون. قانونگذاری البته حق خداست، و حق كسی است كه خدا به او اجازه داده است. اما مقصود خوارج از این جمله این است كه حكومت مخصوص خداست، در صورتی كه جامعه بشری به هر حال نیازمند به مدیر و گرداننده و اجراكننده قانون است.» «1»
خوارج بعدها ناچار شدند تا حدودی معتقدات خود را تعدیل كنند.
خوارج از این نظر كه حكمیت غیرخدا گناه بوده است و آنها مرتكب گناه شده اند توبه كردند. و چون علی علیه السلام هم در نهایت امر تسلیم حكمیت شده بود از او تقاضا كردند كه تو هم توبه كن. علی فرمود متاركه جنگ و ارجاع به حكمیت اشتباه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 453
بود، مسؤول اشتباه هم كه شما بودید نه من. اما اینكه حكمیت مطلقا اشتباه است و جایز نیست مورد قبول من نیست.
خوارج دنباله فكر و عقیده خود را گرفتند و علی علیه السلام را به عنوان اینكه حكمیت را جایز می داند تكفیر كردند. كم كم برای عقیده مذهبی خود شاخ و برگهایی درست كردند و به صورت یك فرقه مذهبی- كه با سایر مسلمین در بسیاری از مسائل اختلاف نظر داشتند- در آمدند. صفت بارز مسلك آنها خشونت و قشری بودن بود. در باب امر به معروف گفتند هیچ شرط و قیدی ندارد و باید بی محابا و بی باكانه مبارزه كرد.
تا وقتی كه خوارج تنها به اظهارعقیده قناعت كرده بودند علی علیه السلام متعرض آنها نشد، حتی به تكفیر خود از طرف آنها اهمیت نداد، و حقوق آنها را از بیت المال قطع نكرد و با منتهای جوانمردی به آنها آزادی در اظهار عقیده و بحث و گفتگو داد، اما از آن وقت كه به عنوان امر به معروف و نهی از منكر رسما شورش كردند دستور سركوبی آنها را داد.
در نهروان میان آنها و علی علیه السلام جنگ شد و علی شكست سختی به آنها داد.
مبارزه با خوارج از آن نظر كه مردمی معتقد و مؤمن بودند بسیار كار مشكلی بود.
آنها مردمی بودند كه به اعتراف دوست و دشمن دروغ نمی گفتند، صراحت لهجه عجیبی داشتند، عبادت می كردند، آثار سجده در پیشانی بسیاری از آنها نمایان بود، بسیار قرآن تلاوت می كردند، شب زنده دار بودند؛ اما بسیار جاهل و سبك مغز بودند، اسلام را به صورتی بسیار خشك و جامد و بی روح می شناختند و معرفی می كردند.
كمتر كسی می توانست خود را برای جنگ و ریختن خون چنین مردمی آماده كند. اگر شخصیت بارز و فوق العاده علی نبود، سربازان به جنگ اینها نمی رفتند. علی علیه السلام مبارزه با خوارج را یكی از افتخارات بزرگ منحصر به فرد خود می داند، می گوید: «این من بودم كه چشم فتنه را از كاسه سر درآوردم، غیر از من احدی جرئت چنین كاری نداشت.» «1» راستی همین طور بود، تنها علی بود كه به ظاهر آراسته و جنبه قدس مآبی آنها اهمیت نمی داد و آنها را، با همه جنبه های زاهدمنشی و عابدمآبی،
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 460 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 454
خطرناكترین دشمن دین می دانست. علی می دانست كه اگر این فلسفه و این طرزتفكر- كه طبعا در میان عوام الناس طرفداران زیاد پیدا می كند در عالم اسلام ریشه بگیرد، دنیای اسلام دچار چنان جمود و قشریگری خواهد شد كه این درخت را از ریشه خشك خواهد كرد. مبارزه با خوارج از نظر علی علیه السلام مبارزه با یك عده چندهزار نفری نبود، مبارزه با جمود فكری و استنباطهای جاهلانه و یك فلسفه غلط در زمینه مسائل اجتماعی اسلام بود. چه كسی غیر از علی قادر بود در چنین جبهه ای وارد مبارزه شود؟.
جنگ نهروان ضربت سختی بر خوارج وارد كرد كه دیگر نتوانستند آن طور كه انتظار می رفت جایی برای خود در عالم اسلام باز كنند. مبارزه علی با آنها بهترین سندی بود برای خلفای بعدی كه جهاد با اینها را مشروع و لازم جلوه دهند. اما باقیمانده خوارج دست از فعالیت برنداشتند:
سه نفر از اینان، در مكه، دور هم جمع شدند و به خیال خود به بررسی اوضاع عالم اسلام پرداختند؛ چنین نتیجه گرفتند كه تمام بدبختیها و بیچارگیهای عالم اسلام زیر سر سه نفر است: علی، معاویه و عمرو بن العاص.
علی همان كسی بود كه اینها ابتدا سرباز او بودند. معاویه و عمرو بن العاص هم همانهایی بودند كه حیله سیاسی و خدعه نظامیشان موجب تشكیل چنین فرقه خطرناك و بیباكی شده بود.
این سه نفر- كه یكی عبد الرحمن بن ملجم بود و دیگری برك بن عبد اللَّه نام داشت و سومی عمرو بن بكر تمیمی- در كعبه با هم پیمان بستند و هم قسم شدند كه آن سه نفر را كه در رأس مسلمین قرار دارند در یك شب یعنی در شب نوزدهم رمضان (یا هفدهم رمضان) بكشند. عبد الرحمن نامزد قتل علی و برك مأمور قتل معاویه و عمرو بن بكر متعهد كشتن عمرو بن العاص شد. با این پیمان وتصمیم از یكدیگر جدا شدند و هر كدام به طرف حوزه مأموریت خود حركت كردند.
عبد الرحمن به طرف كوفه، مقر خلافت علی راه افتاد. برك به طرف شام، مركز حكومت معاویه رفت و عمرو بن بكر به جانب مصر، محل فرماندهی عمرو بن العاص روان شد.
دو نفر از اینها، یعنی برك بن عبد اللَّه و عمرو بن بكر، كار مهمی از پیش نبردند، زیرا برك كه مأمور كشتن معاویه بود تنها توانست در آن شب معهود ضربتی از پشت سر بر سرین معاویه وارد كند كه آن ضربت با معالجه پزشك بهبود یافت. عمرو بن بكر نیز كه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 455
قرار بود عمرو بن العاص را به قتل برساند، شخصاً عمرو بن العاص را نمی شناخت.
اتفاقا در آن شب عمرو بیمار بود و به مسجد نیامد، شخص دیگری را به نام «خارجة بن حذافه» از طرف خود نایب فرستاد. عمرو بن بكر به خیال اینكه عمروعاص همین است او را زد و كشت. بعد معلوم شد كه كس دیگری را كشته است. تنها كسی كه منظور خود را عملی كرد عبد الرحمن بن ملجم مرادی بود.
عبد الرحمن وارد كوفه شد. عقیده و نیت خود را به احدی اظهار نكرد. مكرر در تصمیم و رأی خود دچار تزلزل و تردید گردید و مكرر از تصمیم خود منصرف شد، زیرا شخصیت علی طوری نبود كه طرف، هر اندازه شقی و قسی باشد، به آسانی بتواند خود را برای كشتن او حاضر كند. اما تصادفات كه در شام و مصر به نجات معاویه و عمرو بن العاص كمك كرد در عراق طور دیگر پیش آمد و یك تصادف سبب شد كه عبد الرحمن را در تصمیم خود جدی كند. اگر این تصادف پیش نمی آمد عبد الرحمن از تصمیم خطرناك خویش بكلی منصرف شده بود؛ پای عشق یك زن به میان آمد.
یكی از روزها عبد الرحمن به ملاقات یكی از هم مسلكان خود از خوارج رفت.
در آنجا با قطام- كه دختر یكی از خوارج بود و پدرش در نهروان كشته شده بود- آشنا شد. قطام بسیار زیبا و دلربا بود. عبد الرحمن در نظر اول شیفته او شد و با دیدن قطام پیمان مكه را از یاد برد. تصمیم گرفت بقیه عمر را با قطام به خوشی به سر برد و افكار خود را بكلی فراموش كند. عبد الرحمن از قطام تقاضای ازدواج كرد. قطام تقاضای او را پذیرفت، اما وقتی كه قرار شد كابین خود را تعیین كند ضمن قلمهایی كه شمرد چیزی را نام برد كه دود از كله عبد الرحمن برخاست؛ قطام گفت: «كابین من عبارت است از سه هزار درهم و یك غلام و یك كنیز و خون علی بن ابی طالب!!!» «1» عبد الرحمن گفت: «پول و غلام و كنیز هرچه بخواهی حاضر می كنم، اما كشتن علی كار آسانی نیست. مگر ما نمی خواهیم با هم زندگی كنیم؟ چگونه بر علی دست یابم و او را بكشم و بعد هم خودم جان به سلامت بیرون ببرم؟!» قطام گفت: «مهر من
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 456
همین است كه گفتم. علی را در میدان جنگ نمی توان كشت، اما در حال عبادت می توان غافلگیر كرد. اگر جان به سلامت بردی یك عمر با هم به خوشی و كامرانی به سر خواهیم برد، و اگر كشته شدی اجر و پاداشی كه نزد خدا داری بهتر و بالاتر است. بعلاوه من می توانم افراد دیگری را با تو همدست كنم كه تنها نباشی.».
عبد الرحمن كه سخت در دام عشق قطام گرفتار بود و این عشق سركش دوباره او را به همان مسیر سوق می داد كه كینه توزیها و انتقام جوییهای قبلی او را به آنجا كشیده بود، برای اولین بار راز خود را آشكار كرد، به او گفت: «حقیقت این است كه من از این شهر فراری بودم و اكنون نیامده ام مگر برای كشتن علی بن ابی طالب.»
قطام از این سخن بسیار خوشحال شد. مرد دیگری به نام «وردان» را دید و او را برای همراهی عبد الرحمن آماده كرد. خود عبد الرحمن نیز روزی به یكی از دوستان و همفكران مورد اعتماد خود به نام «شبیب بن بجرة» برخورد و به او گفت:
«آیا حاضری در كاری شركت كنی كه هم شرف دنیاست و هم شرف آخرت؟».
- چه كاری؟.
- كشتن علی بن ابی طالب.
- خدا مرگت بدهد، چه می گویی؟ كشتن علی؟ مردی كه اینهمه سابقه در اسلام دارد؟.
- بلی! مگر نه این است كه او به واسطه تسلیم به حكمیت كافر شد؟ سوابق اسلامی اش هرچه باشد، باشد. بعلاوه او در نهروان برادران نمازگزار و عابد و زاهد ما را كشت و ما شرعا می توانیم به عنوان قصاص او را به قتل برسانیم.
- چگونه می توان بر علی دست یافت؟.
- آسان است، در مسجد كمین می كنیم، همینكه برای نماز صبح آمد با شمشیرهایی كه زیر لباس داریم حمله می كنیم و كارش را می سازیم.
عبد الرحمن آنقدر گفت تا شبیب را با خود همدست كرد؛ آنگاه شبیب را با خود به مسجد كوفه نزد قطام برد و او را به قطام معرفی كرد. قطام در آن وقت در مسجد كوفه چادر زده معتكف شده بود. قطام گفت: «بسیار خوب، وردان هم با شما همراه است، هر شبی كه تصمیم گرفتید اول بیایید نزد من.» عبد الرحمن تا شب جمعه نوزدهم (یا هفدهم) رمضان كه با هم پیمانهای خود در مكه قرار گذاشته بود صبر كرد. در آن شب به همراه شبیب نزد قطام رفت و قطام با دست خود پارچه ای از حریر روی سینه آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 457
بست. وردان هم حاضر شد و سه نفری نزدیك آن در كه معمولا علی از آن در وارد مسجد می شد نشستند و مانند دیگران در آن شب- كه شب احیاء و عبادت بود- به عبادت و نماز مشغول شدند.
این سه نفر كه طوفانی در دل داشتند، برای اینكه امر را بر دیگران مشتبه كنند، آنقدر قیام و قعود و ركوع و سجود كردند و كمترین آثار خستگی از خود نشان ندادند كه باعث تعجب بینندگان شده بود.
از آن طرف علی علیه السلام در این ماه رمضان برای خود برنامه مخصوصی تنظیم كرده بود: هر شب غذای افطار را در خانه یكی از پسران یا دخترانش می خورد. هیچ شب غذایش از سه لقمه تجاوز نمی كرد. فرزندانش اصرار می كردند بیشتر غذا بخورد، می گفت: «دوست دارم هنگامی كه به ملاقات خدا می روم شكمم گرسنه باشد.» مكرر می گفت: «طبق علائمی كه پیغمبر به من خبر داده است، نزدیك است كه ریش سپیدم با خون سرم رنگین گردد.».
در آن شب علی مهمان دخترش ام كلثوم بود. بیش از هر شب دیگر آثار هیجان و انتظار در او هویدا بود. همینكه دیگران به بستر رفتند او به مصلای خود رفت و مشغول عبادت شد.
نزدیكیهای طلوع صبح، فرزندش حسن نزد پدر آمد. علی علیه السلام به فرزند عزیزش گفت: «فرزندم! من امشب هیچ نخوابیدم و اهل خانه را نیز بیدار كردم، زیرا امشب شب جمعه است و مصادف است با شب بدر (یا شب قدر)، اما یك مرتبه در حالی كه نشسته بودم مختصر خوابی به چشمم آمد، پیغمبر در عالم رؤیا بر من ظاهر شد، گفتم: «یا رسول اللَّه از دست امت تو بسیار رنج كشیدم.» پیغمبر فرمود: «درباره آنها نفرین كن.» نفرین كردم. نفرین من این بود: «خدایا مرا از میان اینان زودتر ببر و با بهتر از اینها محشور كن. برای اینان كسی بفرست كه شایسته او هستند، كسی كه از من برای آنها بدتر باشد.».
در همین وقت مؤذن مسجد آمد و اعلام كرد: وقت نزدیك شده است. علی به طرف مسجد حركت كرد. در خانه علی چند مرغابی بود كه متعلق به كودكان بود.
مرغابیان در آن وقت صدا كردند. یكی از اهل خانه خواست آنها را خاموش كند، علی فرمود: «كارشان نداشته باش، آواز عزا می خوانند.».
از آن سو عبد الرحمن و رفقایش با بی صبری ورود علی را انتظار می كشیدند. از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 458
راز آنها جز قطام و اشعث بن قیس- كه مردی پست فطرت بود و روش عدالت علی را نمی پسندید و با معاویه سروسرّی داشت- كسی دیگر آگاه نبود. یك حادثه كوچك نزدیك بود نقشه را فاش كند، اما یك تصادف جلو آن را گرفت. اشعث خود را به عبد الرحمن رساند و گفت: «چیزی نمانده هوا روشن شود. اگر هوا روشن شود رسوا خواهی شد، در منظور خود تعجیل كن.» حجربن عدی، از یاران مخلص و صمیمی علی، ملتفت خطاب رمزی اشعث به عبد الرحمن شد، حدس زد نقشه شومی در كار است. حجر تازه از سفر مراجعت كرده بود، اسبش جلو در مسجد بود، ظاهرا از مأموریتی بازگشته بود و می خواست گزارشی تقدیم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بكند.
حجر پس از شنیدن آن جمله از اشعث، ناسزایی به او گفت و به عجله از مسجد بیرون آمد كه خود را به علی برساند و جلو خطر را بگیرد، اما در همان وقت كه حجر به طرف منزل علی رفت، علی از راه دیگر به مسجد آمده بود.
با اینكه مكرر از طرف فرزندان علی و یارانش تقاضا شده بود كه اجازه دهد تا برایش گارد محافظ تشكیل دهند، اما امام اجازه نداده بود. او تنها می آمد و تنها می رفت. در همان شب نیز این تقاضا تجدید شد، باز هم مورد قبول واقع نشد.
علی وارد مسجد شد و فریاد كرد: «ایهاالناس! نماز، نماز!» در همین وقت دو برق شمشیر كه به فاصله كمی در تاریكی درخشید و فریاد «الحكم للَّه یا علی لا لك» همه را تكان داد. شمشیر اول را شبیب زد، اما به دیوار خورد و كارگر نشد. شمشیر دوم را عبد الرحمن فرود آورد و به فرق سر علی وارد شد. از آن طرف حجر با شتاب به طرف مسجد برگشت، اما وقتی رسید كه فریاد مردم بلند بود:
«امیرالمؤمنین شهید شد، امیرالمؤمنین شهید شد.».
سخنی كه از علی پس از ضربت خوردن بلافاصله شنیده شد یكی این بود كه گفت: «قسم به پروردگار كعبه رستگار شدم.» «1» دیگر اینكه گفت: «این مرد در نرود.»»
عبد الرحمن و شبیب و وردان هر سه فرار كردند. وردان چون جلو نیامده بود شناخته نشد. شبیب همچنان كه فرار می كرد به دست یكی از اصحاب علی گرفتار شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 459
او شمشیر شبیب را گرفت و روی سینه اش نشست كه او را بكشد. ولی چون دسته دسته مردم می رسیدند، ترسید نشناخته او را به جای شبیب بكشند، از این جهت از روی سینه اش برخاست و شبیب فرار كرد و به خانه خود رفت. در خانه، پسر عمویش رسید و چون فهمید شبیب در قتل علی شركت داشته، فورا رفت و شمشیر خود را برداشت و آمد به خانه شبیب و او را كشت.
عبد الرحمن را مردم گرفتند و دست بسته به طرف مسجد آوردند. آنچنان غیظ و خشمی در مردم پدید آمده بود كه می خواستند هر لحظه با دندانهای خود گوشتهای بدن او را قطعه قطعه كنند.
علی فرمود: «عبد الرحمن را پیش من بیاورید!» وقتی او را آوردند به او فرمود:
«آیا من به تو نیكیها نكردم؟!».
- چرا.
- پس چرا این كار را كردی؟.
- به هر حال، این شمشیر را چهل صباح مرتب با زهر آب دادم و از خدا خواستم بدترین خلق خدا با این شمشیر كشته شود.
- این دعای تو مستجاب است، زیرا عن قریب خودت با همین شمشیر كشته خواهی شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 457 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 454
خطرناكترین دشمن دین می دانست. علی می دانست كه اگر این فلسفه و این طرزتفكر- كه طبعا در میان عوام الناس طرفداران زیاد پیدا می كند در عالم اسلام ریشه بگیرد، دنیای اسلام دچار چنان جمود و قشریگری خواهد شد كه این درخت را از ریشه خشك خواهد كرد. مبارزه با خوارج از نظر علی علیه السلام مبارزه با یك عده چندهزار نفری نبود، مبارزه با جمود فكری و استنباطهای جاهلانه و یك فلسفه غلط در زمینه مسائل اجتماعی اسلام بود. چه كسی غیر از علی قادر بود در چنین جبهه ای وارد مبارزه شود؟.
جنگ نهروان ضربت سختی بر خوارج وارد كرد كه دیگر نتوانستند آن طور كه انتظار می رفت جایی برای خود در عالم اسلام باز كنند. مبارزه علی با آنها بهترین سندی بود برای خلفای بعدی كه جهاد با اینها را مشروع و لازم جلوه دهند. اما باقیمانده خوارج دست از فعالیت برنداشتند:
سه نفر از اینان، در مكه، دور هم جمع شدند و به خیال خود به بررسی اوضاع عالم اسلام پرداختند؛ چنین نتیجه گرفتند كه تمام بدبختیها و بیچارگیهای عالم اسلام زیر سر سه نفر است: علی، معاویه و عمرو بن العاص.
علی همان كسی بود كه اینها ابتدا سرباز او بودند. معاویه و عمرو بن العاص هم همانهایی بودند كه حیله سیاسی و خدعه نظامیشان موجب تشكیل چنین فرقه خطرناك و بیباكی شده بود.
این سه نفر- كه یكی عبد الرحمن بن ملجم بود و دیگری برك بن عبد اللَّه نام داشت و سومی عمرو بن بكر تمیمی- در كعبه با هم پیمان بستند و هم قسم شدند كه آن سه نفر را كه در رأس مسلمین قرار دارند در یك شب یعنی در شب نوزدهم رمضان (یا هفدهم رمضان) بكشند. عبد الرحمن نامزد قتل علی و برك مأمور قتل معاویه و عمرو بن بكر متعهد كشتن عمرو بن العاص شد. با این پیمان وتصمیم از یكدیگر جدا شدند و هر كدام به طرف حوزه مأموریت خود حركت كردند.
عبد الرحمن به طرف كوفه، مقر خلافت علی راه افتاد. برك به طرف شام، مركز حكومت معاویه رفت و عمرو بن بكر به جانب مصر، محل فرماندهی عمرو بن العاص روان شد.
دو نفر از اینها، یعنی برك بن عبد اللَّه و عمرو بن بكر، كار مهمی از پیش نبردند، زیرا برك كه مأمور كشتن معاویه بود تنها توانست در آن شب معهود ضربتی از پشت سر بر سرین معاویه وارد كند كه آن ضربت با معالجه پزشك بهبود یافت. عمرو بن بكر نیز كه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 455
قرار بود عمرو بن العاص را به قتل برساند، شخصاً عمرو بن العاص را نمی شناخت.
اتفاقا در آن شب عمرو بیمار بود و به مسجد نیامد، شخص دیگری را به نام «خارجة بن حذافه» از طرف خود نایب فرستاد. عمرو بن بكر به خیال اینكه عمروعاص همین است او را زد و كشت. بعد معلوم شد كه كس دیگری را كشته است. تنها كسی كه منظور خود را عملی كرد عبد الرحمن بن ملجم مرادی بود.
عبد الرحمن وارد كوفه شد. عقیده و نیت خود را به احدی اظهار نكرد. مكرر در تصمیم و رأی خود دچار تزلزل و تردید گردید و مكرر از تصمیم خود منصرف شد، زیرا شخصیت علی طوری نبود كه طرف، هر اندازه شقی و قسی باشد، به آسانی بتواند خود را برای كشتن او حاضر كند. اما تصادفات كه در شام و مصر به نجات معاویه و عمرو بن العاص كمك كرد در عراق طور دیگر پیش آمد و یك تصادف سبب شد كه عبد الرحمن را در تصمیم خود جدی كند. اگر این تصادف پیش نمی آمد عبد الرحمن از تصمیم خطرناك خویش بكلی منصرف شده بود؛ پای عشق یك زن به میان آمد.
یكی از روزها عبد الرحمن به ملاقات یكی از هم مسلكان خود از خوارج رفت.
در آنجا با قطام- كه دختر یكی از خوارج بود و پدرش در نهروان كشته شده بود- آشنا شد. قطام بسیار زیبا و دلربا بود. عبد الرحمن در نظر اول شیفته او شد و با دیدن قطام پیمان مكه را از یاد برد. تصمیم گرفت بقیه عمر را با قطام به خوشی به سر برد و افكار خود را بكلی فراموش كند. عبد الرحمن از قطام تقاضای ازدواج كرد. قطام تقاضای او را پذیرفت، اما وقتی كه قرار شد كابین خود را تعیین كند ضمن قلمهایی كه شمرد چیزی را نام برد كه دود از كله عبد الرحمن برخاست؛ قطام گفت: «كابین من عبارت است از سه هزار درهم و یك غلام و یك كنیز و خون علی بن ابی طالب!!!» «1» عبد الرحمن گفت: «پول و غلام و كنیز هرچه بخواهی حاضر می كنم، اما كشتن علی كار آسانی نیست. مگر ما نمی خواهیم با هم زندگی كنیم؟ چگونه بر علی دست یابم و او را بكشم و بعد هم خودم جان به سلامت بیرون ببرم؟!» قطام گفت: «مهر من
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 456
همین است كه گفتم. علی را در میدان جنگ نمی توان كشت، اما در حال عبادت می توان غافلگیر كرد. اگر جان به سلامت بردی یك عمر با هم به خوشی و كامرانی به سر خواهیم برد، و اگر كشته شدی اجر و پاداشی كه نزد خدا داری بهتر و بالاتر است. بعلاوه من می توانم افراد دیگری را با تو همدست كنم كه تنها نباشی.».
عبد الرحمن كه سخت در دام عشق قطام گرفتار بود و این عشق سركش دوباره او را به همان مسیر سوق می داد كه كینه توزیها و انتقام جوییهای قبلی او را به آنجا كشیده بود، برای اولین بار راز خود را آشكار كرد، به او گفت: «حقیقت این است كه من از این شهر فراری بودم و اكنون نیامده ام مگر برای كشتن علی بن ابی طالب.»
قطام از این سخن بسیار خوشحال شد. مرد دیگری به نام «وردان» را دید و او را برای همراهی عبد الرحمن آماده كرد. خود عبد الرحمن نیز روزی به یكی از دوستان و همفكران مورد اعتماد خود به نام «شبیب بن بجرة» برخورد و به او گفت:
«آیا حاضری در كاری شركت كنی كه هم شرف دنیاست و هم شرف آخرت؟».
- چه كاری؟.
- كشتن علی بن ابی طالب.
- خدا مرگت بدهد، چه می گویی؟ كشتن علی؟ مردی كه اینهمه سابقه در اسلام دارد؟.
- بلی! مگر نه این است كه او به واسطه تسلیم به حكمیت كافر شد؟ سوابق اسلامی اش هرچه باشد، باشد. بعلاوه او در نهروان برادران نمازگزار و عابد و زاهد ما را كشت و ما شرعا می توانیم به عنوان قصاص او را به قتل برسانیم.
- چگونه می توان بر علی دست یافت؟.
- آسان است، در مسجد كمین می كنیم، همینكه برای نماز صبح آمد با شمشیرهایی كه زیر لباس داریم حمله می كنیم و كارش را می سازیم.
عبد الرحمن آنقدر گفت تا شبیب را با خود همدست كرد؛ آنگاه شبیب را با خود به مسجد كوفه نزد قطام برد و او را به قطام معرفی كرد. قطام در آن وقت در مسجد كوفه چادر زده معتكف شده بود. قطام گفت: «بسیار خوب، وردان هم با شما همراه است، هر شبی كه تصمیم گرفتید اول بیایید نزد من.» عبد الرحمن تا شب جمعه نوزدهم (یا هفدهم) رمضان كه با هم پیمانهای خود در مكه قرار گذاشته بود صبر كرد. در آن شب به همراه شبیب نزد قطام رفت و قطام با دست خود پارچه ای از حریر روی سینه آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 457
بست. وردان هم حاضر شد و سه نفری نزدیك آن در كه معمولا علی از آن در وارد مسجد می شد نشستند و مانند دیگران در آن شب- كه شب احیاء و عبادت بود- به عبادت و نماز مشغول شدند.
این سه نفر كه طوفانی در دل داشتند، برای اینكه امر را بر دیگران مشتبه كنند، آنقدر قیام و قعود و ركوع و سجود كردند و كمترین آثار خستگی از خود نشان ندادند كه باعث تعجب بینندگان شده بود.
از آن طرف علی علیه السلام در این ماه رمضان برای خود برنامه مخصوصی تنظیم كرده بود: هر شب غذای افطار را در خانه یكی از پسران یا دخترانش می خورد. هیچ شب غذایش از سه لقمه تجاوز نمی كرد. فرزندانش اصرار می كردند بیشتر غذا بخورد، می گفت: «دوست دارم هنگامی كه به ملاقات خدا می روم شكمم گرسنه باشد.» مكرر می گفت: «طبق علائمی كه پیغمبر به من خبر داده است، نزدیك است كه ریش سپیدم با خون سرم رنگین گردد.».
در آن شب علی مهمان دخترش ام كلثوم بود. بیش از هر شب دیگر آثار هیجان و انتظار در او هویدا بود. همینكه دیگران به بستر رفتند او به مصلای خود رفت و مشغول عبادت شد.
نزدیكیهای طلوع صبح، فرزندش حسن نزد پدر آمد. علی علیه السلام به فرزند عزیزش گفت: «فرزندم! من امشب هیچ نخوابیدم و اهل خانه را نیز بیدار كردم، زیرا امشب شب جمعه است و مصادف است با شب بدر (یا شب قدر)، اما یك مرتبه در حالی كه نشسته بودم مختصر خوابی به چشمم آمد، پیغمبر در عالم رؤیا بر من ظاهر شد، گفتم: «یا رسول اللَّه از دست امت تو بسیار رنج كشیدم.» پیغمبر فرمود: «درباره آنها نفرین كن.» نفرین كردم. نفرین من این بود: «خدایا مرا از میان اینان زودتر ببر و با بهتر از اینها محشور كن. برای اینان كسی بفرست كه شایسته او هستند، كسی كه از من برای آنها بدتر باشد.».
در همین وقت مؤذن مسجد آمد و اعلام كرد: وقت نزدیك شده است. علی به طرف مسجد حركت كرد. در خانه علی چند مرغابی بود كه متعلق به كودكان بود.
مرغابیان در آن وقت صدا كردند. یكی از اهل خانه خواست آنها را خاموش كند، علی فرمود: «كارشان نداشته باش، آواز عزا می خوانند.».
از آن سو عبد الرحمن و رفقایش با بی صبری ورود علی را انتظار می كشیدند. از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 461 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 458
راز آنها جز قطام و اشعث بن قیس- كه مردی پست فطرت بود و روش عدالت علی را نمی پسندید و با معاویه سروسرّی داشت- كسی دیگر آگاه نبود. یك حادثه كوچك نزدیك بود نقشه را فاش كند، اما یك تصادف جلو آن را گرفت. اشعث خود را به عبد الرحمن رساند و گفت: «چیزی نمانده هوا روشن شود. اگر هوا روشن شود رسوا خواهی شد، در منظور خود تعجیل كن.» حجربن عدی، از یاران مخلص و صمیمی علی، ملتفت خطاب رمزی اشعث به عبد الرحمن شد، حدس زد نقشه شومی در كار است. حجر تازه از سفر مراجعت كرده بود، اسبش جلو در مسجد بود، ظاهرا از مأموریتی بازگشته بود و می خواست گزارشی تقدیم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بكند.
حجر پس از شنیدن آن جمله از اشعث، ناسزایی به او گفت و به عجله از مسجد بیرون آمد كه خود را به علی برساند و جلو خطر را بگیرد، اما در همان وقت كه حجر به طرف منزل علی رفت، علی از راه دیگر به مسجد آمده بود.
با اینكه مكرر از طرف فرزندان علی و یارانش تقاضا شده بود كه اجازه دهد تا برایش گارد محافظ تشكیل دهند، اما امام اجازه نداده بود. او تنها می آمد و تنها می رفت. در همان شب نیز این تقاضا تجدید شد، باز هم مورد قبول واقع نشد.
علی وارد مسجد شد و فریاد كرد: «ایهاالناس! نماز، نماز!» در همین وقت دو برق شمشیر كه به فاصله كمی در تاریكی درخشید و فریاد «الحكم للَّه یا علی لا لك» همه را تكان داد. شمشیر اول را شبیب زد، اما به دیوار خورد و كارگر نشد. شمشیر دوم را عبد الرحمن فرود آورد و به فرق سر علی وارد شد. از آن طرف حجر با شتاب به طرف مسجد برگشت، اما وقتی رسید كه فریاد مردم بلند بود:
«امیرالمؤمنین شهید شد، امیرالمؤمنین شهید شد.».
سخنی كه از علی پس از ضربت خوردن بلافاصله شنیده شد یكی این بود كه گفت: «قسم به پروردگار كعبه رستگار شدم.» «1» دیگر اینكه گفت: «این مرد در نرود.»»
عبد الرحمن و شبیب و وردان هر سه فرار كردند. وردان چون جلو نیامده بود شناخته نشد. شبیب همچنان كه فرار می كرد به دست یكی از اصحاب علی گرفتار شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 459
او شمشیر شبیب را گرفت و روی سینه اش نشست كه او را بكشد. ولی چون دسته دسته مردم می رسیدند، ترسید نشناخته او را به جای شبیب بكشند، از این جهت از روی سینه اش برخاست و شبیب فرار كرد و به خانه خود رفت. در خانه، پسر عمویش رسید و چون فهمید شبیب در قتل علی شركت داشته، فورا رفت و شمشیر خود را برداشت و آمد به خانه شبیب و او را كشت.
عبد الرحمن را مردم گرفتند و دست بسته به طرف مسجد آوردند. آنچنان غیظ و خشمی در مردم پدید آمده بود كه می خواستند هر لحظه با دندانهای خود گوشتهای بدن او را قطعه قطعه كنند.
علی فرمود: «عبد الرحمن را پیش من بیاورید!» وقتی او را آوردند به او فرمود:
«آیا من به تو نیكیها نكردم؟!».
- چرا.
- پس چرا این كار را كردی؟.
- به هر حال، این شمشیر را چهل صباح مرتب با زهر آب دادم و از خدا خواستم بدترین خلق خدا با این شمشیر كشته شود.
- این دعای تو مستجاب است، زیرا عن قریب خودت با همین شمشیر كشته خواهی شد.
آنگاه علی به خویشاوندان و نزدیكانش كه دور بسترش بودند رو كرد و فرمود:
«فرزندان عبد المطّلب! مبادا در میان مردم بیفتید و قتل مرا بهانه قرار دهید و افرادی را به عنوان شریك جرم یا عنوان دیگر متهم سازید و خونریزی كنید!» به فرزندش حسن فرمود:
«فرزندم! من اگر زنده ماندم، خودم می دانم با این مرد چه كنم. و اگر مردم، شما بیش از یك ضربت به او نزنید، زیرا او فقط یك ضربت به من زده است. مبادا او را مثله كنید. گوش یا بینی یا زبان او را نبرید، زیرا پیغمبر فرمود: «از مثله بپرهیزید ولو درباره سگ گزنده». با اسیرتان (یعنی ابن ملجم) مدارا كنید. مواظب غذا و آسایش او باشید!».
به دستور امام حسن، اثیر بن عمرو، طبیب و متخصص معروف را حاضر كردند.
او معاینه ای به عمل آورد و گفت: «شمشیر مسموم بوده و به مغز آسیب رسیده، معالجه فایده ندارد.».
از آن ساعت كه علی ضربت خورد تا آن ساعت كه جان به جان آفرین تسلیم كرد،
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 460
كمتر از چهل و هشت سال طول كشید، اما علی این فرصت را از دست نداد، دقیقه ای از پند و نصیحت و راهنمایی خودداری نكرد؛ وصیتی در بیست ماده به این شرح تقریر كرد و نوشته شد:
«بسم اللَّه الرحمن الرحیم. این آن چیزی است كه علی پسر ابوطالب وصیت می كند. علی به وحدانیت و یگانگی خدا گواهی می دهد، و اقرار می كند كه محمد بنده و پیغمبر خداست؛ خدا او را فرستاده تا دین خود را بر دینهای دیگر غالب گرداند. همانا نماز و عبادت و حیات و ممات من از آن خدا و برای خداست.
شریكی برای او نیست. من به این امر شده ام و از تسلیم شدگان خدایم.
«فرزندم حسن! تو و همه فرزندان و اهل بیتم و هركس را كه این نوشته من به او برسد، به امور ذیل توصیه و سفارش می كنم:
1. تقوای الهی را هرگز از یاد نبرید، كوشش كنید تا دم مرگ بر دین خدا باقی بمانید.
2. همه با هم به ریسمان خدا چنگ بزنید، و بر مبنای ایمان و خدا شناسی متفق و متحد باشید، و از تفرقه بپرهیزید. پیغمبر فرمود: اصلاح میان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چیزی كه دین را محو می كند فساد و اختلاف است.
3. ارحام و خویشاوندان را از یاد نبرید، صله رحم كنید كه صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان می كند.
4. خدا را! خدا را! درباره یتیمان، مبادا گرسنه و بی سرپرست بمانند.
5. خدارا! خدا را! درباره همسایگان. پیغمبر آنقدر سفارش همسایگان را كرد كه ما گمان كردیم می خواهد آنها را در ارث شریك كند.
6. خدا را! خدا را! درباره قرآن. مبادا دیگران در عمل به قرآن بر شما پیشی گیرند.
7. خدا را! خدا را! درباره نماز. نماز پایه دین شماست.
8. خدا را! خدا را! درباره كعبه خانه خدا. مبادا حج تعطیل شود كه اگر حج متروك بماند مهلت داده نخواهید شد و دیگران شما را طعمه خود خواهند كرد.
9. خدا را! خدا را! درباره جهاد در راه خدا. از مال و جان خود در این راه مضایقه نكنید.
10. خدا را! خدا را! درباره زكات. زكات آتش خشم الهی را خاموش می كند.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 461
11. خدا را! خدا را! درباره ذریه پیغمبرتان، مبادا مورد ستم قرار بگیرند.
12. خدا را! خدا را! درباره صحابه و یاران پیغمبر. رسول خدا درباره آنها سفارش كرده است.
13. خدا را! خدا را! درباره فقرا و تهیدستان. آنها را در زندگی شریك خود سازید.
14. خدا را! خدا را! درباره بردگان، كه آخرین سفارش پیغمبر درباره اینها بود.
15. كاری كه رضای خدا در آن است در انجام آن بكوشید و به سخن مردم ترتیب اثر ندهید.
16. با مردم به خوشی و نیكی رفتار كنید، چنانكه قرآن دستور داده است.
17. امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید. نتیجه ترك آن این است كه بدان و ناپاكان بر شما مسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند كرد، آنگاه هرچه نیكان شما دعا كنند دعای آنها مستجاب نخواهد شد.
18. بر شما باد كه بر روابط دوستانه میان خود بیفزایید، به یكدیگر نیكی كنید، از كناره گیری از یكدیگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهیزید.
19. كارهای خیر را به مدد یكدیگر و اجتماعا انجام دهید، و از همكاری در مورد گناهان و چیزهایی كه موجب كدورت و دشمنی می شود بپرهیزید.
20. از خدا بترسید كه كیفر خدا شدید است.
«خداوند همه شما را در كنف حمایت خود محفوظ بدارد، و به امت پیغمبر توفیق دهد كه احترام شما و احترام پیغمبر خود را حفظ كنند. همه شما را به خدا می سپارم.
سلام و درود حق بر همه شما.».
پس از این وصیت، دیگر سخنی جز «لااله الااللَّه» از علی شنیده نشد تا جان به جان آفرین تسلیم كرد «1»
برنامه كار
پس از قتل عثمان و زمینه انقلابی كه فراهم شده بود كسی جز علی علیه السلام نامزد خلافت نبود، مردم فوج فوج آمدند و بیعت كردند.
در روز دوم بیعت، علی علیه السلام بر منبر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر خاتم انبیاء و یك سلسله مواعظ، به سخنان خود این طور ادامه داد:
«ایهاالناس! پس از آنكه رسول خدا از دنیا رفت، مردم ابوبكر را به عنوان خلافت انتخاب كردند، و ابوبكر عمر را جانشین معرفی كرد. عمر تعیین خلیفه را به عهده شورا گذاشت و نتیجه شورا این شد كه عثمان خلیفه شد. عثمان طوری عمل كرد كه مورد اعتراض شما واقع شد، آخر كار در خانه خود محاصره شد و به قتل رسید. سپس شما به من رو آوردید و به میل و رغبت خود با من بیعت كردید. من مردی از شما و مانند شما هستم؛ آنچه برای شماست برای من است و آنچه به عهده شماست به عهده من است. خداوند این در را میان شما و اهل قبله باز كرده است و فتنه مانند پاره های شب تاریك رو آورده است. بار خلافت را كسی می تواند به دوش بگیرد كه هم توانا و صابر باشد و هم بصیر و دانا. روش من این است كه شما را به سیرت و روش پیغمبر بازگردانم. هرچه وعده دهم اجرا خواهم كرد به شرط آنكه شما هم استقامت و پایداری بورزید؛ و البته از خدا باید یاری بطلبیم. بدانید كه من برای پیغمبر بعد از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 443
وفاتش آنچنانم كه در زمان حیاتش بودم.
«شما انضباط و اطاعت را حفظ كنید. به هرچه می گویم عمل كنید. اگر چیزی دیدید كه به نظرتان عجیب و غیرقابل قبول آمد در رد و انكار شتاب نكنید. من در هر كاری تا وظیفه ای تشخیص ندهم و عذری نزد خدا نداشته باشم اقدام نمی كنم.
خدای بینا همه ما را می بیند و به همه كارها احاطه دارد.
«من طبعا رغبتی به تصدی خلافت ندارم، زیرا از پیغمبر شنیدم: «هركس بعد از من زمام امور امت را به دست بگیرد در روز قیامت بر صراط نگه داشته می شود و فرشتگان نامه اعمال او را جلوش باز می كنند، اگر عادل و دادگستر باشد خداوند او را به موجب همان عدالت نجات می دهد و اگر ستمگر باشد صراط تكانی می خورد كه بند از بند او باز می شود و سپس به جهنم سقوط می كند.».
«اما چون شما اتفاق رأی حاصل كردید و مرا به خلافت برگزیدید، برای من شانه خالی كردن امكان نداشت.».
آنگاه به طرف راست و چپ منبر نگاه كرد و مردم را از نظر گذراند و به كلام خود چنین ادامه داد:
«ایهاالناس! من الآن اعلام می كنم: آن عده كه از جیب مردم و بیت المال جیب خود را پر كرده املاكی سر هم كرده اند، نهرها جاری كرده اند، بر اسبان عالی سوار شده اند، كنیزكان زیبا و نرم اندام خریده اند و در لذات دنیا غرق شده اند، فردا كه جلو آنها را بگیرم و آنچه از راه نامشروع به دست آورده اند از آنها باز بستانم و فقط به اندازه حقشان- نه بیشتر- برایشان باقی گذارم، نیایند و بگویند علی بن ابی طالب ما را اغفال كرد. من امروز در كمال صراحت می گویم، تمام مزایا را لغو خواهم كرد، حتی امتیاز مصاحبت پیغمبر و سوابق خدمت به اسلام را. هركس در گذشته به شرف مصاحبت پیغمبر نائل شده و توفیق خدمت به اسلام را پیدا كرده، اجر و پاداشش با خداست. این سوابق درخشان سبب نخواهد شد كه ما امروز در میان آنها و دیگران تبعیض قائل شویم. هركس امروز ندای حق را اجابت كند و به دین ما داخل شود و به قبله ما رو كند، ما برای او امتیازی مساوی با مسلمانان اولیه قائل می شویم. شما بندگان خدایید و مال مال خداست و باید بالسویه در میان همه شما تقسیم شود. هیچ كس از این نظر بر دیگری برتری ندارد. فردا حاضر شوید كه مالی در بیت المال هست و باید تقسیم شود.»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 444
روز دیگر مردم آمدند، خودش هم آمد، موجودی بیت المال را بالسویه تقسیم كرد. به هر نفر سه دینار رسید. مردی گفت:
«یا علی! تو به من سه دینار می دهی و به غلام من نیز كه تا دیروز برده من بود سه دینار می دهی؟» علی فرمود:
«همین است كه دیدی.».
عده ای كه از سالها پیش به تبعیض و امتیاز عادت كرده بودند- مانند طلحه و زبیر و عبد اللَّه بن عمر و سعید بن عاص و مروان حكم- آن روز از قبول سهمیه امتناع كردند و از مسجد بیرون رفتند.
روز بعد كه مردم در مسجد جمع شدند، این عده هم آمدند، اما جدا از دیگران گوشه ای دور هم نشستند و به نجوا و شور پرداختند. پس از مدتی ولید بن عقبه را از میان خود انتخاب كردند و نزد علی فرستادند.
ولید به حضور علی علیه السلام آمد و گفت: «یا اباالحسن! اولا تو خودت می دانی كه هیچ كدام از ما كه اینجا نشسته ایم به واسطه سوابق تو در جنگهای میان اسلام و جاهلیت از تو دل خوشی نداریم. غالبا از هر كدام ما یك نفر یا دو نفر در آن روزها به دست تو كشته شده است. از جمله پدر خودم در بدر به دست تو كشته شد.
اما از این موضوع با دو شرط می توانیم صرف نظر كنیم و با تو بیعت كنیم، اگر تو آن دو شرط را بپذیری:
«یكی اینكه سخن دیروز خود را پس بگیری، به گذشته كار نداشته باشی و عطف به ماسبق نكنی. در گذشته هرچه شده شده. هركس در دوره خلفای گذشته از هر راه مالی به دست آورده آورده، تو كار نداشته باش كه از چه راه بوده، تو فقط مراقب باش كه در زمان خودت حیف و میلی نشود.
«دوم اینكه قاتلان عثمان را به ما تحویل ده كه از آنها قصاص كنیم؛ و اگر ما از ناحیه تو امنیت نداشته باشیم ناچاریم تو را رها كنیم و برویم در شام به معاویه ملحق شویم.».
علی علیه السلام فرمود: «اما موضوع خونهایی كه در جنگ اسلام و جاهلیت ریخته شد، من مسؤولیتی ندارم زیرا آن جنگها جنگ شخصی نبود، جنگ حق و باطل بود. شما اگر ادعایی دارید باید از جانب باطل علیه حق عرض حال بدهید نه علیه من.
اما موضوع حقوقی كه در گذشته پامال شده، من شرعا وظیفه دارم كه حقوق پامال
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 445
شده را به صاحبانش برگردانم، دراختیار من نیست كه ببخشم و صرف نظر كنم. و اما موضوع قاتلان عثمان! اگر من وظیفه شرعی خود تشخیص می دادم، آنها را دیروز قصاص می كردم و تا امروز مهلت نمی دادم.».
ولید پس از شنیدن این جوابها حركت كرد و رفت و به رفقای خود گزارش داد.
آنها دانستند و بر آنها مسلم شد كه سیاست علی قابل انعطاف نیست. از آن ساعت شروع كردند به تحریك و اخلال.
گروهی از دوستان علی علیه السلام آمدند نزد آن حضرت و گفتند: «عن قریب این دسته قتل عثمان را بهانه خواهند كرد و آشوبی بپا خواهد شد. اما قتل عثمان بهانه است، درد اصلی اینها مساواتی است كه تو میان اینها و تازه مسلمانهای ایرانی و غیرایرانی برقرار كرده ای. اگر تو امتیاز اینها را حفظ كنی و در تصمیم خود تجدیدنظر كنی، غائله می خوابد.».
چون ممكن بود این اعتراض برای بسیاری از دوستان علی پیدا شود كه: اینقدر اصرار برای رعایت مساوات چرا، لهذا علی علیه السلام روز دیگر در حالی كه شمشیری حمایل كرده بود و لباسش را دو پارچه ساده تشكیل می داد كه یكی را به كمر بسته بود و دیگری را روی شانه انداخته بود، به مسجد رفت و بالای منبر ایستاد و به كمان خود تكیه كرد، خطاب به مردم گفت:
«خداوند را كه معبود ماست شكر می كنیم. نعمتهای عیان و نهان او شامل حال ماست. تمام نعمتهای او منت و فضل است بدون اینكه ما از خود استحقاق و استقلالی داشته باشیم، برای اینكه ما را بیازماید كه شكر می كنیم یا كفران. افضل مردم در نزد خدا آن كس است كه خدا را بهتر اطاعت كند و سنت پیغمبر را بهتر و بیشتر پیروی كند و كتاب خدا را بهتر زنده نگاه دارد. ما برای كسی نسبت به كسی، جز به مقیاس طاعت خدا و پیغمبر، برتری قائل نیستیم. این كتاب خداست در میان ما و شما، و آن هم سنت و سیره روشن پیغمبر شما كه آگاهید و می دانید.».
آنگاه این آیه كریمه را تلاوت كرد: «یا ایهاالناس انا خلقناكم من ذكر و انثی وجعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداللَّه اتقیكم.».
پس از این خطبه، برای دوست و دشمن قطعی و مسلم شد كه تصمیم علی قطعی است؛ هركس تكلیف خود را فهمید، آن كس كه می خواست وفادار بماند وفادار ماند و آن كس كه به چنین برنامه ای نمی توانست تن بدهد، یا مانند عبد اللَّه عمر كناره گیری و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 446
انزوا اختیار كرد و یا مانند طلحه و زبیر و مروان تا پای جنگ و خونریزی حاضر شد «1»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 447
خوابی یا بیدار؟
حبه عرنی و نوف بكالی، شب را در صحن حیاط دارالاماره كوفه خوابیدند. بعد از نیمه شب دیدند امیرالمؤمنین علی علیه السلام آهسته از داخل قصر به طرف صحن حیاط می آید، اما با حالتی غیرعادی: دهشتی فوق العاده بر او مستولی است، قادر نیست تعادل خود را حفظ كند، دست خود را به دیوار تكیه داده و خم شده و با كمك دیوار قدم به قدم پیش می آید و با خود آیات آخر سوره آل عمران را زمزمه می كند:
«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب» همانا در آفرینش حیرت آور و شگفت انگیز آسمانها و زمین و در گردش منظم شب و روز نشانه هایی است برای صاحبدلان و خردمندان.
«الذین یذكرون اللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفكرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار» آنان كه خدا را در همه حال و همه وقت به یاد دارند و او را فراموش نمی كنند، چه نشسته و چه ایستاده و چه به پهلو خوابیده، و درباره خلقت آسمانها و زمین در اندیشه فرو می روند: پروردگارا این دستگاه باعظمت را به عبث نیافریده ای، تو منزهی از اینكه كاری به عبث بكنی، پس ما را از آتش كیفر خود نگهداری كن.
«ربنا انك من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار» پروردگارا! هركس را
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 448
كه تو عذاب كنی و به آتش ببری بی آبرویش كرده ای، ستمگران یارانی ندارند.
«ربنا اننا سمعنا منادیاً ینادی للایمان ان آمنوا بربكم فامنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و كفّر عنّا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار» پروردگارا! ما ندای منادی ایمان را شنیدیم كه به پروردگار خود ایمان بیاورید، ما ایمان آوردیم، پس ما را ببخشای و از گناهان ما درگذر، و ما را در شمار نیكان نزد خود ببر.
«ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلك ولا تخزنا یوم القیامة انك لا تخلف المیعاد» پروردگارا! آنچه به وسیله پیغمبران وعده داده ای نصیب ما كن، ما را در روز رستاخیز بی آبرو مكن، البته تو هرگز وعده خلافی نمی كنی.
همینكه این آیات را به آخر رساند، از سر گرفت. مكرر این آیات را- در حالی كه از خود بیخود شده بود و گویی هوش از سرش پریده بود- تلاوت كرد.
حبه و نوف هر دو در بستر خویش آرمیده بودند و این منظره عجیب را از نظر می گذراندند. حبه مانند بهت زدگان خیره خیره می نگریست. اما نوف نتوانست جلو اشك چشم خود را بگیرد و مرتب گریه می كرد.
تا اینكه علی به نزدیك خوابگاه حبه رسید و گفت:
«خوابی یا بیدار؟».
- بیدارم یا امیرالمؤمنین! تو كه از هیبت و خشیت خدا اینچنین هستی پس وای به حال ما بیچارگان!.
امیرالمؤمنین چشمها را پایین انداخت و گریست، آنگاه فرمود:
«ای حبه! همگی ما روزی در مقابل خداوند نگه داشته خواهیم شد، و هیچ عملی از اعمال ما بر او پوشیده نیست. او به من و تو از رگ گردن نزدیكتر است، هیچ چیز نمی تواند بین ما و خدا حائل شود.».
آنگاه به نوف خطاب كرد:
«خوابی؟».
- نه یا امیرالمؤمنین! بیدارم، مدتی است كه اشك می ریزم.
- ای نوف! اگر امروز از خوف خدا زیاد بگریی فردا چشمت روشن خواهد شد.
ای نوف! هر قطره اشكی كه از خوف خدا از دیده ای بیرون آید دریاهایی از آتش را فرو می نشاند.
ای نوف! هیچ كس مقام و منزلتش بالاتر از كسی نیست كه از خوف خدا بگرید و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 449
به خاطر خدا دوست بدارد.
ای نوف! آن كس كه خدا را دوست بدارد و هرچه را دوست می دارد به خاطر خدا دوست بدارد، چیزی را بر دوستی خدا ترجیح نمی دهد، و آن كس كه هرچه را دشمن می دارد به خاطر خدا دشمن بدارد، از این دشمنی جز نیكی «1» به او نخواهد رسید. هر گاه به این درجه رسیدید، حقایق ایمان را به كمال دریافته اید.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 446 برنامه كار ..... ص : 442
برنامه كار
پس از قتل عثمان و زمینه انقلابی كه فراهم شده بود كسی جز علی علیه السلام نامزد خلافت نبود، مردم فوج فوج آمدند و بیعت كردند.
در روز دوم بیعت، علی علیه السلام بر منبر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر خاتم انبیاء و یك سلسله مواعظ، به سخنان خود این طور ادامه داد:
«ایهاالناس! پس از آنكه رسول خدا از دنیا رفت، مردم ابوبكر را به عنوان خلافت انتخاب كردند، و ابوبكر عمر را جانشین معرفی كرد. عمر تعیین خلیفه را به عهده شورا گذاشت و نتیجه شورا این شد كه عثمان خلیفه شد. عثمان طوری عمل كرد كه مورد اعتراض شما واقع شد، آخر كار در خانه خود محاصره شد و به قتل رسید. سپس شما به من رو آوردید و به میل و رغبت خود با من بیعت كردید. من مردی از شما و مانند شما هستم؛ آنچه برای شماست برای من است و آنچه به عهده شماست به عهده من است. خداوند این در را میان شما و اهل قبله باز كرده است و فتنه مانند پاره های شب تاریك رو آورده است. بار خلافت را كسی می تواند به دوش بگیرد كه هم توانا و صابر باشد و هم بصیر و دانا. روش من این است كه شما را به سیرت و روش پیغمبر بازگردانم. هرچه وعده دهم اجرا خواهم كرد به شرط آنكه شما هم استقامت و پایداری بورزید؛ و البته از خدا باید یاری بطلبیم. بدانید كه من برای پیغمبر بعد از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 443
وفاتش آنچنانم كه در زمان حیاتش بودم.
«شما انضباط و اطاعت را حفظ كنید. به هرچه می گویم عمل كنید. اگر چیزی دیدید كه به نظرتان عجیب و غیرقابل قبول آمد در رد و انكار شتاب نكنید. من در هر كاری تا وظیفه ای تشخیص ندهم و عذری نزد خدا نداشته باشم اقدام نمی كنم.
خدای بینا همه ما را می بیند و به همه كارها احاطه دارد.
«من طبعا رغبتی به تصدی خلافت ندارم، زیرا از پیغمبر شنیدم: «هركس بعد از من زمام امور امت را به دست بگیرد در روز قیامت بر صراط نگه داشته می شود و فرشتگان نامه اعمال او را جلوش باز می كنند، اگر عادل و دادگستر باشد خداوند او را به موجب همان عدالت نجات می دهد و اگر ستمگر باشد صراط تكانی می خورد كه بند از بند او باز می شود و سپس به جهنم سقوط می كند.».
«اما چون شما اتفاق رأی حاصل كردید و مرا به خلافت برگزیدید، برای من شانه خالی كردن امكان نداشت.».
آنگاه به طرف راست و چپ منبر نگاه كرد و مردم را از نظر گذراند و به كلام خود چنین ادامه داد:
«ایهاالناس! من الآن اعلام می كنم: آن عده كه از جیب مردم و بیت المال جیب خود را پر كرده املاكی سر هم كرده اند، نهرها جاری كرده اند، بر اسبان عالی سوار شده اند، كنیزكان زیبا و نرم اندام خریده اند و در لذات دنیا غرق شده اند، فردا كه جلو آنها را بگیرم و آنچه از راه نامشروع به دست آورده اند از آنها باز بستانم و فقط به اندازه حقشان- نه بیشتر- برایشان باقی گذارم، نیایند و بگویند علی بن ابی طالب ما را اغفال كرد. من امروز در كمال صراحت می گویم، تمام مزایا را لغو خواهم كرد، حتی امتیاز مصاحبت پیغمبر و سوابق خدمت به اسلام را. هركس در گذشته به شرف مصاحبت پیغمبر نائل شده و توفیق خدمت به اسلام را پیدا كرده، اجر و پاداشش با خداست. این سوابق درخشان سبب نخواهد شد كه ما امروز در میان آنها و دیگران تبعیض قائل شویم. هركس امروز ندای حق را اجابت كند و به دین ما داخل شود و به قبله ما رو كند، ما برای او امتیازی مساوی با مسلمانان اولیه قائل می شویم. شما بندگان خدایید و مال مال خداست و باید بالسویه در میان همه شما تقسیم شود. هیچ كس از این نظر بر دیگری برتری ندارد. فردا حاضر شوید كه مالی در بیت المال هست و باید تقسیم شود.»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 444
روز دیگر مردم آمدند، خودش هم آمد، موجودی بیت المال را بالسویه تقسیم كرد. به هر نفر سه دینار رسید. مردی گفت:
«یا علی! تو به من سه دینار می دهی و به غلام من نیز كه تا دیروز برده من بود سه دینار می دهی؟» علی فرمود:
«همین است كه دیدی.».
عده ای كه از سالها پیش به تبعیض و امتیاز عادت كرده بودند- مانند طلحه و زبیر و عبد اللَّه بن عمر و سعید بن عاص و مروان حكم- آن روز از قبول سهمیه امتناع كردند و از مسجد بیرون رفتند.
روز بعد كه مردم در مسجد جمع شدند، این عده هم آمدند، اما جدا از دیگران گوشه ای دور هم نشستند و به نجوا و شور پرداختند. پس از مدتی ولید بن عقبه را از میان خود انتخاب كردند و نزد علی فرستادند.
ولید به حضور علی علیه السلام آمد و گفت: «یا اباالحسن! اولا تو خودت می دانی كه هیچ كدام از ما كه اینجا نشسته ایم به واسطه سوابق تو در جنگهای میان اسلام و جاهلیت از تو دل خوشی نداریم. غالبا از هر كدام ما یك نفر یا دو نفر در آن روزها به دست تو كشته شده است. از جمله پدر خودم در بدر به دست تو كشته شد.
اما از این موضوع با دو شرط می توانیم صرف نظر كنیم و با تو بیعت كنیم، اگر تو آن دو شرط را بپذیری:
«یكی اینكه سخن دیروز خود را پس بگیری، به گذشته كار نداشته باشی و عطف به ماسبق نكنی. در گذشته هرچه شده شده. هركس در دوره خلفای گذشته از هر راه مالی به دست آورده آورده، تو كار نداشته باش كه از چه راه بوده، تو فقط مراقب باش كه در زمان خودت حیف و میلی نشود.
«دوم اینكه قاتلان عثمان را به ما تحویل ده كه از آنها قصاص كنیم؛ و اگر ما از ناحیه تو امنیت نداشته باشیم ناچاریم تو را رها كنیم و برویم در شام به معاویه ملحق شویم.».
علی علیه السلام فرمود: «اما موضوع خونهایی كه در جنگ اسلام و جاهلیت ریخته شد، من مسؤولیتی ندارم زیرا آن جنگها جنگ شخصی نبود، جنگ حق و باطل بود. شما اگر ادعایی دارید باید از جانب باطل علیه حق عرض حال بدهید نه علیه من.
اما موضوع حقوقی كه در گذشته پامال شده، من شرعا وظیفه دارم كه حقوق پامال
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 445
شده را به صاحبانش برگردانم، دراختیار من نیست كه ببخشم و صرف نظر كنم. و اما موضوع قاتلان عثمان! اگر من وظیفه شرعی خود تشخیص می دادم، آنها را دیروز قصاص می كردم و تا امروز مهلت نمی دادم.».
ولید پس از شنیدن این جوابها حركت كرد و رفت و به رفقای خود گزارش داد.
آنها دانستند و بر آنها مسلم شد كه سیاست علی قابل انعطاف نیست. از آن ساعت شروع كردند به تحریك و اخلال.
گروهی از دوستان علی علیه السلام آمدند نزد آن حضرت و گفتند: «عن قریب این دسته قتل عثمان را بهانه خواهند كرد و آشوبی بپا خواهد شد. اما قتل عثمان بهانه است، درد اصلی اینها مساواتی است كه تو میان اینها و تازه مسلمانهای ایرانی و غیرایرانی برقرار كرده ای. اگر تو امتیاز اینها را حفظ كنی و در تصمیم خود تجدیدنظر كنی، غائله می خوابد.».
چون ممكن بود این اعتراض برای بسیاری از دوستان علی پیدا شود كه: اینقدر اصرار برای رعایت مساوات چرا، لهذا علی علیه السلام روز دیگر در حالی كه شمشیری حمایل كرده بود و لباسش را دو پارچه ساده تشكیل می داد كه یكی را به كمر بسته بود و دیگری را روی شانه انداخته بود، به مسجد رفت و بالای منبر ایستاد و به كمان خود تكیه كرد، خطاب به مردم گفت:
«خداوند را كه معبود ماست شكر می كنیم. نعمتهای عیان و نهان او شامل حال ماست. تمام نعمتهای او منت و فضل است بدون اینكه ما از خود استحقاق و استقلالی داشته باشیم، برای اینكه ما را بیازماید كه شكر می كنیم یا كفران. افضل مردم در نزد خدا آن كس است كه خدا را بهتر اطاعت كند و سنت پیغمبر را بهتر و بیشتر پیروی كند و كتاب خدا را بهتر زنده نگاه دارد. ما برای كسی نسبت به كسی، جز به مقیاس طاعت خدا و پیغمبر، برتری قائل نیستیم. این كتاب خداست در میان ما و شما، و آن هم سنت و سیره روشن پیغمبر شما كه آگاهید و می دانید.».
آنگاه این آیه كریمه را تلاوت كرد: «یا ایهاالناس انا خلقناكم من ذكر و انثی وجعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداللَّه اتقیكم.».
پس از این خطبه، برای دوست و دشمن قطعی و مسلم شد كه تصمیم علی قطعی است؛ هركس تكلیف خود را فهمید، آن كس كه می خواست وفادار بماند وفادار ماند و آن كس كه به چنین برنامه ای نمی توانست تن بدهد، یا مانند عبد اللَّه عمر كناره گیری و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 446
انزوا اختیار كرد و یا مانند طلحه و زبیر و مروان تا پای جنگ و خونریزی حاضر شد «1»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 453 كابین خون ..... ص : 450
خوابی یا بیدار؟
حبه عرنی و نوف بكالی، شب را در صحن حیاط دارالاماره كوفه خوابیدند. بعد از نیمه شب دیدند امیرالمؤمنین علی علیه السلام آهسته از داخل قصر به طرف صحن حیاط می آید، اما با حالتی غیرعادی: دهشتی فوق العاده بر او مستولی است، قادر نیست تعادل خود را حفظ كند، دست خود را به دیوار تكیه داده و خم شده و با كمك دیوار قدم به قدم پیش می آید و با خود آیات آخر سوره آل عمران را زمزمه می كند:
«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب» همانا در آفرینش حیرت آور و شگفت انگیز آسمانها و زمین و در گردش منظم شب و روز نشانه هایی است برای صاحبدلان و خردمندان.
«الذین یذكرون اللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفكرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار» آنان كه خدا را در همه حال و همه وقت به یاد دارند و او را فراموش نمی كنند، چه نشسته و چه ایستاده و چه به پهلو خوابیده، و درباره خلقت آسمانها و زمین در اندیشه فرو می روند: پروردگارا این دستگاه باعظمت را به عبث نیافریده ای، تو منزهی از اینكه كاری به عبث بكنی، پس ما را از آتش كیفر خود نگهداری كن.
«ربنا انك من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار» پروردگارا! هركس را
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 448
كه تو عذاب كنی و به آتش ببری بی آبرویش كرده ای، ستمگران یارانی ندارند.
«ربنا اننا سمعنا منادیاً ینادی للایمان ان آمنوا بربكم فامنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و كفّر عنّا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار» پروردگارا! ما ندای منادی ایمان را شنیدیم كه به پروردگار خود ایمان بیاورید، ما ایمان آوردیم، پس ما را ببخشای و از گناهان ما درگذر، و ما را در شمار نیكان نزد خود ببر.
«ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلك ولا تخزنا یوم القیامة انك لا تخلف المیعاد» پروردگارا! آنچه به وسیله پیغمبران وعده داده ای نصیب ما كن، ما را در روز رستاخیز بی آبرو مكن، البته تو هرگز وعده خلافی نمی كنی.
همینكه این آیات را به آخر رساند، از سر گرفت. مكرر این آیات را- در حالی كه از خود بیخود شده بود و گویی هوش از سرش پریده بود- تلاوت كرد.
حبه و نوف هر دو در بستر خویش آرمیده بودند و این منظره عجیب را از نظر می گذراندند. حبه مانند بهت زدگان خیره خیره می نگریست. اما نوف نتوانست جلو اشك چشم خود را بگیرد و مرتب گریه می كرد.
تا اینكه علی به نزدیك خوابگاه حبه رسید و گفت:
«خوابی یا بیدار؟».
- بیدارم یا امیرالمؤمنین! تو كه از هیبت و خشیت خدا اینچنین هستی پس وای به حال ما بیچارگان!.
امیرالمؤمنین چشمها را پایین انداخت و گریست، آنگاه فرمود:
«ای حبه! همگی ما روزی در مقابل خداوند نگه داشته خواهیم شد، و هیچ عملی از اعمال ما بر او پوشیده نیست. او به من و تو از رگ گردن نزدیكتر است، هیچ چیز نمی تواند بین ما و خدا حائل شود.».
آنگاه به نوف خطاب كرد:
«خوابی؟».
- نه یا امیرالمؤمنین! بیدارم، مدتی است كه اشك می ریزم.
- ای نوف! اگر امروز از خوف خدا زیاد بگریی فردا چشمت روشن خواهد شد.
ای نوف! هر قطره اشكی كه از خوف خدا از دیده ای بیرون آید دریاهایی از آتش را فرو می نشاند.
ای نوف! هیچ كس مقام و منزلتش بالاتر از كسی نیست كه از خوف خدا بگرید و
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 449
به خاطر خدا دوست بدارد.
ای نوف! آن كس كه خدا را دوست بدارد و هرچه را دوست می دارد به خاطر خدا دوست بدارد، چیزی را بر دوستی خدا ترجیح نمی دهد، و آن كس كه هرچه را دشمن می دارد به خاطر خدا دشمن بدارد، از این دشمنی جز نیكی «1» به او نخواهد رسید. هر گاه به این درجه رسیدید، حقایق ایمان را به كمال دریافته اید.
سپس لختی حبه و نوف را موعظه كرد و اندرز داد؛ آخرین جمله ای كه گفت این بود: «از خدا بترسید، من به شما ابلاغ كردم.».
آنگاه از آن دو نفر گذشت و سرگرم احوال خود شد، به مناجات پرداخت، می گفت: «خدایاای كاش می دانستم هنگامی كه از تو غفلت می كنم تو از من رو می گردانی یا باز به من توجه داری. ای كاش می دانستم در این خوابهای طولانیم و در این كوتاهی كردنم در شكرگزاری، حالم نزد تو چگونه است.».
حبه و نوف گفتند: «به خدا قسم دائما راه رفت و حالش همین بود تا صبح طلوع كرد.» «2»
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 450
كابین خون
نزدیك بود جنگ صفین پایان یابد و به شكست نهایی سپاه شام منتهی شود كه حیله عمرو بن العاص جلو شكست شامیان را گرفت و مبارزه را متوقف كرد.
او پس از اینكه احساس كرد چیزی به شكست قطعی باقی نمانده است، دستور داد قرآنها را بر سر نیزه ها كنند به علامت اینكه ما حاضریم كتاب خدا را میان خود و شما حاكم قرار دهیم.
همه افراد بابصیرت، از اصحاب علی، می دانستند حیله ای بیش نیست، منظور متوقف كردن عملیات جنگی برای جلوگیری از شكست است، زیرا مكرر- قبل از آنكه كار به اینجاها بكشد- همین پیشنهاد از طرف علی شده بود و آنها قبول نكرده بودند.
اما گروهی مردم قشری و ظاهربین، بدون آنكه انضباط نظامی را رعایت كنند و منتظر دستور فرمانده كل بشوند، عملیات جنگی را متوقف كردند. به این نیز قناعت نكرده پیش علی علیه السلام آمدند و با منتهای اصرار از آن حضرت خواستند فورا دستور دهد عملیات جنگی در جبهه جنگ بكلی متوقف شود. آنها معتقد بودند در این حال اگر كسی بجنگد با قرآن جنگیده است!!! علی علیه السلام فرمود: «گول این كار را نخورید كه خدعه ای بیش نیست. دستور قرآن این است كه ما به جنگ ادامه دهیم. آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 451
هرگز حاضر نبوده و نیستند به قرآن عمل شود. اختلاف ما و آنها بر سر عمل به قرآن است. اكنون كه نزدیك است ما به نتیجه برسیم و آنها را ریشه كن كنیم دست به این نیرنگ زده اند.» گفتند: «پس از آنكه آنها رسما می گویند ما حاضریم قرآن را میان خود و شما حاكم قرار دهیم، برای ما جنگیدن با آنها جایز نیست. از این پس جنگ با آنها جنگ با قرآن است. اگر فورا دستور متاركه ندهی، در همین جا خود تو را قطعه قطعه خواهیم كرد.».
دیگر ایستادگی فایده نداشت. انشعاب سختی به وجود آمده بود. اگر علی علیه السلام در عقیده خود پافشاری می كرد قضایا به نحو بسیار بدتری به نفع دشمن و شكست خودش خاتمه می یافت. دستور داد موقتا عملیات جنگی خاتمه یابد و سربازان، جبهه جنگ را رها كنند.
عمرو بن العاص و معاویه كه دیدند نقشه آنها گرفت فوق العاده خوشحال شدند، و از اینكه دیدند تیرشان به هدف خورد و در میان اصحاب علی نفاق و اختلاف افتاد در پوست خود نمی گنجیدند، اما نه معاویه و نه عمرو بن العاص و نه هیچ سیاستمدار دیگری- هر اندازه پیش بین و دوراندیش می بود- نمی توانست حدس بزند این جریان كوچك مبدأ تكوین یك مسلك و یك طرز تفكر بالخصوص در مسائل دینی اسلامی و تشكیل یك فرقه خطرناك براساس آن خواهد شد كه حتی برای خود معاویه و خلفای مانند او بعدها مزاحمتهای سخت ایجاد خواهد كرد.
چنین مسلك و روش و طرز تفكری به وجود آمد و چنان فرقه ای تشكیل شد:
یاغیان لشكر علی كه به نام «خوارج» نامیده شدند در آن روز تاریخی در منتهای استبداد و خودسری جلو ادامه جنگ را گرفتند و به قرار حكمیت تسلیم شدند. قرار شد دو طرف از جانب خود نماینده معین كنند و نمایندگان بنشینند و بر مبنای قرآن حكمیت كنند. از طرف معاویه عمرو بن العاص معین شد. علی خواست عبد اللَّه بن عباس را كه حریف عمرو بن العاص بود معین كند. در اینجا نیز خوارج دخالت كردند و به بهانه اینكه داور باید بی طرف باشد و عبد اللَّه بن عباس طرفدار و خویشاوند علی است، مانع شدند و خودشان مرد نالایقی را نامزد كردند.
حكمیت بدون آنكه توافق واقعی صورت گرفته باشد، با خدعه دیگری كه عمرو بن العاص به كار برد بی نتیجه خاتمه یافت.
جریان حكمیت آن قدر شكل مسخره به خود گرفت و جنبه جدی خود را از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 452
دست داد كه كوچكترین اثر اجتماعی بر آن، حتی برای معاویه و عمرو بن العاص، مترتب نشد. سود كلی كه معاویه و عمرو از این جریان بردند همان بود كه مبارزه را متوقف كردند و در میان یاران علی اختلاف انداختند و ضمنا فرصت كافی برای تجدید قوا و فعالیتهای دیگر برایشان پیدا شد.
از آن طرف همینكه بر خوارج روشن شد كه تمام مقدمات گذشته، قرآن بر نیزه كردن و پیشنهاد حكمیت، همه نیرنگ و خدعه بوده است، فهمیدند اشتباه كرده اند اما اشتباه خود را به این صورت تقریر كردند كه اساسا بشر حق حكومت و حكمیت ندارد، حكومت حق خداست و داور كتاب خدا.
آنها می خواستند اشتباه گذشته خود را جبران كنند، اما از راهی رفتند كه دچار اشتباهی بسیار خطرناكتر شدند.
اشتباه اول آنها صرفا یك اشتباه نظامی و سیاسی بود. اشتباه نظامی هر اندازه بزرگ باشد مربوط است به زمان و مكان محدود و قابل جبران است. اما اشتباه دوم آنها یك اشتباه فكری و ابداع یك فلسفه غلط در مسائل اجتماعی اسلام بود كه اساس اسلام را تهدید می كرد و قابل جبران نبود.
خوارج شعاری براساس این طرز تفكر به وجود آوردند و آن اینكه: «لا حكم الا للَّه» یعنی جز خدا كسی حق ندارد در میان مردم حكم كند.
علی علیه السلام می فرمود: «این سخن درستی است كه برای مقصود نادرستی به كار می رود. حكم یعنی قانون. قانونگذاری البته حق خداست، و حق كسی است كه خدا به او اجازه داده است. اما مقصود خوارج از این جمله این است كه حكومت مخصوص خداست، در صورتی كه جامعه بشری به هر حال نیازمند به مدیر و گرداننده و اجراكننده قانون است.» «1»
خوارج بعدها ناچار شدند تا حدودی معتقدات خود را تعدیل كنند.
خوارج از این نظر كه حكمیت غیرخدا گناه بوده است و آنها مرتكب گناه شده اند توبه كردند. و چون علی علیه السلام هم در نهایت امر تسلیم حكمیت شده بود از او تقاضا كردند كه تو هم توبه كن. علی فرمود متاركه جنگ و ارجاع به حكمیت اشتباه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 453
بود، مسؤول اشتباه هم كه شما بودید نه من. اما اینكه حكمیت مطلقا اشتباه است و جایز نیست مورد قبول من نیست.
خوارج دنباله فكر و عقیده خود را گرفتند و علی علیه السلام را به عنوان اینكه حكمیت را جایز می داند تكفیر كردند. كم كم برای عقیده مذهبی خود شاخ و برگهایی درست كردند و به صورت یك فرقه مذهبی- كه با سایر مسلمین در بسیاری از مسائل اختلاف نظر داشتند- در آمدند. صفت بارز مسلك آنها خشونت و قشری بودن بود. در باب امر به معروف گفتند هیچ شرط و قیدی ندارد و باید بی محابا و بی باكانه مبارزه كرد.
تا وقتی كه خوارج تنها به اظهارعقیده قناعت كرده بودند علی علیه السلام متعرض آنها نشد، حتی به تكفیر خود از طرف آنها اهمیت نداد، و حقوق آنها را از بیت المال قطع نكرد و با منتهای جوانمردی به آنها آزادی در اظهار عقیده و بحث و گفتگو داد، اما از آن وقت كه به عنوان امر به معروف و نهی از منكر رسما شورش كردند دستور سركوبی آنها را داد.
در نهروان میان آنها و علی علیه السلام جنگ شد و علی شكست سختی به آنها داد.
مبارزه با خوارج از آن نظر كه مردمی معتقد و مؤمن بودند بسیار كار مشكلی بود.
آنها مردمی بودند كه به اعتراف دوست و دشمن دروغ نمی گفتند، صراحت لهجه عجیبی داشتند، عبادت می كردند، آثار سجده در پیشانی بسیاری از آنها نمایان بود، بسیار قرآن تلاوت می كردند، شب زنده دار بودند؛ اما بسیار جاهل و سبك مغز بودند، اسلام را به صورتی بسیار خشك و جامد و بی روح می شناختند و معرفی می كردند.
كمتر كسی می توانست خود را برای جنگ و ریختن خون چنین مردمی آماده كند. اگر شخصیت بارز و فوق العاده علی نبود، سربازان به جنگ اینها نمی رفتند. علی علیه السلام مبارزه با خوارج را یكی از افتخارات بزرگ منحصر به فرد خود می داند، می گوید: «این من بودم كه چشم فتنه را از كاسه سر درآوردم، غیر از من احدی جرئت چنین كاری نداشت.» «1» راستی همین طور بود، تنها علی بود كه به ظاهر آراسته و جنبه قدس مآبی آنها اهمیت نمی داد و آنها را، با همه جنبه های زاهدمنشی و عابدمآبی،
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 460 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 454
خطرناكترین دشمن دین می دانست. علی می دانست كه اگر این فلسفه و این طرزتفكر- كه طبعا در میان عوام الناس طرفداران زیاد پیدا می كند در عالم اسلام ریشه بگیرد، دنیای اسلام دچار چنان جمود و قشریگری خواهد شد كه این درخت را از ریشه خشك خواهد كرد. مبارزه با خوارج از نظر علی علیه السلام مبارزه با یك عده چندهزار نفری نبود، مبارزه با جمود فكری و استنباطهای جاهلانه و یك فلسفه غلط در زمینه مسائل اجتماعی اسلام بود. چه كسی غیر از علی قادر بود در چنین جبهه ای وارد مبارزه شود؟.
جنگ نهروان ضربت سختی بر خوارج وارد كرد كه دیگر نتوانستند آن طور كه انتظار می رفت جایی برای خود در عالم اسلام باز كنند. مبارزه علی با آنها بهترین سندی بود برای خلفای بعدی كه جهاد با اینها را مشروع و لازم جلوه دهند. اما باقیمانده خوارج دست از فعالیت برنداشتند:
سه نفر از اینان، در مكه، دور هم جمع شدند و به خیال خود به بررسی اوضاع عالم اسلام پرداختند؛ چنین نتیجه گرفتند كه تمام بدبختیها و بیچارگیهای عالم اسلام زیر سر سه نفر است: علی، معاویه و عمرو بن العاص.
علی همان كسی بود كه اینها ابتدا سرباز او بودند. معاویه و عمرو بن العاص هم همانهایی بودند كه حیله سیاسی و خدعه نظامیشان موجب تشكیل چنین فرقه خطرناك و بیباكی شده بود.
این سه نفر- كه یكی عبد الرحمن بن ملجم بود و دیگری برك بن عبد اللَّه نام داشت و سومی عمرو بن بكر تمیمی- در كعبه با هم پیمان بستند و هم قسم شدند كه آن سه نفر را كه در رأس مسلمین قرار دارند در یك شب یعنی در شب نوزدهم رمضان (یا هفدهم رمضان) بكشند. عبد الرحمن نامزد قتل علی و برك مأمور قتل معاویه و عمرو بن بكر متعهد كشتن عمرو بن العاص شد. با این پیمان وتصمیم از یكدیگر جدا شدند و هر كدام به طرف حوزه مأموریت خود حركت كردند.
عبد الرحمن به طرف كوفه، مقر خلافت علی راه افتاد. برك به طرف شام، مركز حكومت معاویه رفت و عمرو بن بكر به جانب مصر، محل فرماندهی عمرو بن العاص روان شد.
دو نفر از اینها، یعنی برك بن عبد اللَّه و عمرو بن بكر، كار مهمی از پیش نبردند، زیرا برك كه مأمور كشتن معاویه بود تنها توانست در آن شب معهود ضربتی از پشت سر بر سرین معاویه وارد كند كه آن ضربت با معالجه پزشك بهبود یافت. عمرو بن بكر نیز كه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 455
قرار بود عمرو بن العاص را به قتل برساند، شخصاً عمرو بن العاص را نمی شناخت.
اتفاقا در آن شب عمرو بیمار بود و به مسجد نیامد، شخص دیگری را به نام «خارجة بن حذافه» از طرف خود نایب فرستاد. عمرو بن بكر به خیال اینكه عمروعاص همین است او را زد و كشت. بعد معلوم شد كه كس دیگری را كشته است. تنها كسی كه منظور خود را عملی كرد عبد الرحمن بن ملجم مرادی بود.
عبد الرحمن وارد كوفه شد. عقیده و نیت خود را به احدی اظهار نكرد. مكرر در تصمیم و رأی خود دچار تزلزل و تردید گردید و مكرر از تصمیم خود منصرف شد، زیرا شخصیت علی طوری نبود كه طرف، هر اندازه شقی و قسی باشد، به آسانی بتواند خود را برای كشتن او حاضر كند. اما تصادفات كه در شام و مصر به نجات معاویه و عمرو بن العاص كمك كرد در عراق طور دیگر پیش آمد و یك تصادف سبب شد كه عبد الرحمن را در تصمیم خود جدی كند. اگر این تصادف پیش نمی آمد عبد الرحمن از تصمیم خطرناك خویش بكلی منصرف شده بود؛ پای عشق یك زن به میان آمد.
یكی از روزها عبد الرحمن به ملاقات یكی از هم مسلكان خود از خوارج رفت.
در آنجا با قطام- كه دختر یكی از خوارج بود و پدرش در نهروان كشته شده بود- آشنا شد. قطام بسیار زیبا و دلربا بود. عبد الرحمن در نظر اول شیفته او شد و با دیدن قطام پیمان مكه را از یاد برد. تصمیم گرفت بقیه عمر را با قطام به خوشی به سر برد و افكار خود را بكلی فراموش كند. عبد الرحمن از قطام تقاضای ازدواج كرد. قطام تقاضای او را پذیرفت، اما وقتی كه قرار شد كابین خود را تعیین كند ضمن قلمهایی كه شمرد چیزی را نام برد كه دود از كله عبد الرحمن برخاست؛ قطام گفت: «كابین من عبارت است از سه هزار درهم و یك غلام و یك كنیز و خون علی بن ابی طالب!!!» «1» عبد الرحمن گفت: «پول و غلام و كنیز هرچه بخواهی حاضر می كنم، اما كشتن علی كار آسانی نیست. مگر ما نمی خواهیم با هم زندگی كنیم؟ چگونه بر علی دست یابم و او را بكشم و بعد هم خودم جان به سلامت بیرون ببرم؟!» قطام گفت: «مهر من
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 456
همین است كه گفتم. علی را در میدان جنگ نمی توان كشت، اما در حال عبادت می توان غافلگیر كرد. اگر جان به سلامت بردی یك عمر با هم به خوشی و كامرانی به سر خواهیم برد، و اگر كشته شدی اجر و پاداشی كه نزد خدا داری بهتر و بالاتر است. بعلاوه من می توانم افراد دیگری را با تو همدست كنم كه تنها نباشی.».
عبد الرحمن كه سخت در دام عشق قطام گرفتار بود و این عشق سركش دوباره او را به همان مسیر سوق می داد كه كینه توزیها و انتقام جوییهای قبلی او را به آنجا كشیده بود، برای اولین بار راز خود را آشكار كرد، به او گفت: «حقیقت این است كه من از این شهر فراری بودم و اكنون نیامده ام مگر برای كشتن علی بن ابی طالب.»
قطام از این سخن بسیار خوشحال شد. مرد دیگری به نام «وردان» را دید و او را برای همراهی عبد الرحمن آماده كرد. خود عبد الرحمن نیز روزی به یكی از دوستان و همفكران مورد اعتماد خود به نام «شبیب بن بجرة» برخورد و به او گفت:
«آیا حاضری در كاری شركت كنی كه هم شرف دنیاست و هم شرف آخرت؟».
- چه كاری؟.
- كشتن علی بن ابی طالب.
- خدا مرگت بدهد، چه می گویی؟ كشتن علی؟ مردی كه اینهمه سابقه در اسلام دارد؟.
- بلی! مگر نه این است كه او به واسطه تسلیم به حكمیت كافر شد؟ سوابق اسلامی اش هرچه باشد، باشد. بعلاوه او در نهروان برادران نمازگزار و عابد و زاهد ما را كشت و ما شرعا می توانیم به عنوان قصاص او را به قتل برسانیم.
- چگونه می توان بر علی دست یافت؟.
- آسان است، در مسجد كمین می كنیم، همینكه برای نماز صبح آمد با شمشیرهایی كه زیر لباس داریم حمله می كنیم و كارش را می سازیم.
عبد الرحمن آنقدر گفت تا شبیب را با خود همدست كرد؛ آنگاه شبیب را با خود به مسجد كوفه نزد قطام برد و او را به قطام معرفی كرد. قطام در آن وقت در مسجد كوفه چادر زده معتكف شده بود. قطام گفت: «بسیار خوب، وردان هم با شما همراه است، هر شبی كه تصمیم گرفتید اول بیایید نزد من.» عبد الرحمن تا شب جمعه نوزدهم (یا هفدهم) رمضان كه با هم پیمانهای خود در مكه قرار گذاشته بود صبر كرد. در آن شب به همراه شبیب نزد قطام رفت و قطام با دست خود پارچه ای از حریر روی سینه آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 457
بست. وردان هم حاضر شد و سه نفری نزدیك آن در كه معمولا علی از آن در وارد مسجد می شد نشستند و مانند دیگران در آن شب- كه شب احیاء و عبادت بود- به عبادت و نماز مشغول شدند.
این سه نفر كه طوفانی در دل داشتند، برای اینكه امر را بر دیگران مشتبه كنند، آنقدر قیام و قعود و ركوع و سجود كردند و كمترین آثار خستگی از خود نشان ندادند كه باعث تعجب بینندگان شده بود.
از آن طرف علی علیه السلام در این ماه رمضان برای خود برنامه مخصوصی تنظیم كرده بود: هر شب غذای افطار را در خانه یكی از پسران یا دخترانش می خورد. هیچ شب غذایش از سه لقمه تجاوز نمی كرد. فرزندانش اصرار می كردند بیشتر غذا بخورد، می گفت: «دوست دارم هنگامی كه به ملاقات خدا می روم شكمم گرسنه باشد.» مكرر می گفت: «طبق علائمی كه پیغمبر به من خبر داده است، نزدیك است كه ریش سپیدم با خون سرم رنگین گردد.».
در آن شب علی مهمان دخترش ام كلثوم بود. بیش از هر شب دیگر آثار هیجان و انتظار در او هویدا بود. همینكه دیگران به بستر رفتند او به مصلای خود رفت و مشغول عبادت شد.
نزدیكیهای طلوع صبح، فرزندش حسن نزد پدر آمد. علی علیه السلام به فرزند عزیزش گفت: «فرزندم! من امشب هیچ نخوابیدم و اهل خانه را نیز بیدار كردم، زیرا امشب شب جمعه است و مصادف است با شب بدر (یا شب قدر)، اما یك مرتبه در حالی كه نشسته بودم مختصر خوابی به چشمم آمد، پیغمبر در عالم رؤیا بر من ظاهر شد، گفتم: «یا رسول اللَّه از دست امت تو بسیار رنج كشیدم.» پیغمبر فرمود: «درباره آنها نفرین كن.» نفرین كردم. نفرین من این بود: «خدایا مرا از میان اینان زودتر ببر و با بهتر از اینها محشور كن. برای اینان كسی بفرست كه شایسته او هستند، كسی كه از من برای آنها بدتر باشد.».
در همین وقت مؤذن مسجد آمد و اعلام كرد: وقت نزدیك شده است. علی به طرف مسجد حركت كرد. در خانه علی چند مرغابی بود كه متعلق به كودكان بود.
مرغابیان در آن وقت صدا كردند. یكی از اهل خانه خواست آنها را خاموش كند، علی فرمود: «كارشان نداشته باش، آواز عزا می خوانند.».
از آن سو عبد الرحمن و رفقایش با بی صبری ورود علی را انتظار می كشیدند. از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 458
راز آنها جز قطام و اشعث بن قیس- كه مردی پست فطرت بود و روش عدالت علی را نمی پسندید و با معاویه سروسرّی داشت- كسی دیگر آگاه نبود. یك حادثه كوچك نزدیك بود نقشه را فاش كند، اما یك تصادف جلو آن را گرفت. اشعث خود را به عبد الرحمن رساند و گفت: «چیزی نمانده هوا روشن شود. اگر هوا روشن شود رسوا خواهی شد، در منظور خود تعجیل كن.» حجربن عدی، از یاران مخلص و صمیمی علی، ملتفت خطاب رمزی اشعث به عبد الرحمن شد، حدس زد نقشه شومی در كار است. حجر تازه از سفر مراجعت كرده بود، اسبش جلو در مسجد بود، ظاهرا از مأموریتی بازگشته بود و می خواست گزارشی تقدیم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بكند.
حجر پس از شنیدن آن جمله از اشعث، ناسزایی به او گفت و به عجله از مسجد بیرون آمد كه خود را به علی برساند و جلو خطر را بگیرد، اما در همان وقت كه حجر به طرف منزل علی رفت، علی از راه دیگر به مسجد آمده بود.
با اینكه مكرر از طرف فرزندان علی و یارانش تقاضا شده بود كه اجازه دهد تا برایش گارد محافظ تشكیل دهند، اما امام اجازه نداده بود. او تنها می آمد و تنها می رفت. در همان شب نیز این تقاضا تجدید شد، باز هم مورد قبول واقع نشد.
علی وارد مسجد شد و فریاد كرد: «ایهاالناس! نماز، نماز!» در همین وقت دو برق شمشیر كه به فاصله كمی در تاریكی درخشید و فریاد «الحكم للَّه یا علی لا لك» همه را تكان داد. شمشیر اول را شبیب زد، اما به دیوار خورد و كارگر نشد. شمشیر دوم را عبد الرحمن فرود آورد و به فرق سر علی وارد شد. از آن طرف حجر با شتاب به طرف مسجد برگشت، اما وقتی رسید كه فریاد مردم بلند بود:
«امیرالمؤمنین شهید شد، امیرالمؤمنین شهید شد.».
سخنی كه از علی پس از ضربت خوردن بلافاصله شنیده شد یكی این بود كه گفت: «قسم به پروردگار كعبه رستگار شدم.» «1» دیگر اینكه گفت: «این مرد در نرود.»»
عبد الرحمن و شبیب و وردان هر سه فرار كردند. وردان چون جلو نیامده بود شناخته نشد. شبیب همچنان كه فرار می كرد به دست یكی از اصحاب علی گرفتار شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 459
او شمشیر شبیب را گرفت و روی سینه اش نشست كه او را بكشد. ولی چون دسته دسته مردم می رسیدند، ترسید نشناخته او را به جای شبیب بكشند، از این جهت از روی سینه اش برخاست و شبیب فرار كرد و به خانه خود رفت. در خانه، پسر عمویش رسید و چون فهمید شبیب در قتل علی شركت داشته، فورا رفت و شمشیر خود را برداشت و آمد به خانه شبیب و او را كشت.
عبد الرحمن را مردم گرفتند و دست بسته به طرف مسجد آوردند. آنچنان غیظ و خشمی در مردم پدید آمده بود كه می خواستند هر لحظه با دندانهای خود گوشتهای بدن او را قطعه قطعه كنند.
علی فرمود: «عبد الرحمن را پیش من بیاورید!» وقتی او را آوردند به او فرمود:
«آیا من به تو نیكیها نكردم؟!».
- چرا.
- پس چرا این كار را كردی؟.
- به هر حال، این شمشیر را چهل صباح مرتب با زهر آب دادم و از خدا خواستم بدترین خلق خدا با این شمشیر كشته شود.
- این دعای تو مستجاب است، زیرا عن قریب خودت با همین شمشیر كشته خواهی شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 457 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 454
خطرناكترین دشمن دین می دانست. علی می دانست كه اگر این فلسفه و این طرزتفكر- كه طبعا در میان عوام الناس طرفداران زیاد پیدا می كند در عالم اسلام ریشه بگیرد، دنیای اسلام دچار چنان جمود و قشریگری خواهد شد كه این درخت را از ریشه خشك خواهد كرد. مبارزه با خوارج از نظر علی علیه السلام مبارزه با یك عده چندهزار نفری نبود، مبارزه با جمود فكری و استنباطهای جاهلانه و یك فلسفه غلط در زمینه مسائل اجتماعی اسلام بود. چه كسی غیر از علی قادر بود در چنین جبهه ای وارد مبارزه شود؟.
جنگ نهروان ضربت سختی بر خوارج وارد كرد كه دیگر نتوانستند آن طور كه انتظار می رفت جایی برای خود در عالم اسلام باز كنند. مبارزه علی با آنها بهترین سندی بود برای خلفای بعدی كه جهاد با اینها را مشروع و لازم جلوه دهند. اما باقیمانده خوارج دست از فعالیت برنداشتند:
سه نفر از اینان، در مكه، دور هم جمع شدند و به خیال خود به بررسی اوضاع عالم اسلام پرداختند؛ چنین نتیجه گرفتند كه تمام بدبختیها و بیچارگیهای عالم اسلام زیر سر سه نفر است: علی، معاویه و عمرو بن العاص.
علی همان كسی بود كه اینها ابتدا سرباز او بودند. معاویه و عمرو بن العاص هم همانهایی بودند كه حیله سیاسی و خدعه نظامیشان موجب تشكیل چنین فرقه خطرناك و بیباكی شده بود.
این سه نفر- كه یكی عبد الرحمن بن ملجم بود و دیگری برك بن عبد اللَّه نام داشت و سومی عمرو بن بكر تمیمی- در كعبه با هم پیمان بستند و هم قسم شدند كه آن سه نفر را كه در رأس مسلمین قرار دارند در یك شب یعنی در شب نوزدهم رمضان (یا هفدهم رمضان) بكشند. عبد الرحمن نامزد قتل علی و برك مأمور قتل معاویه و عمرو بن بكر متعهد كشتن عمرو بن العاص شد. با این پیمان وتصمیم از یكدیگر جدا شدند و هر كدام به طرف حوزه مأموریت خود حركت كردند.
عبد الرحمن به طرف كوفه، مقر خلافت علی راه افتاد. برك به طرف شام، مركز حكومت معاویه رفت و عمرو بن بكر به جانب مصر، محل فرماندهی عمرو بن العاص روان شد.
دو نفر از اینها، یعنی برك بن عبد اللَّه و عمرو بن بكر، كار مهمی از پیش نبردند، زیرا برك كه مأمور كشتن معاویه بود تنها توانست در آن شب معهود ضربتی از پشت سر بر سرین معاویه وارد كند كه آن ضربت با معالجه پزشك بهبود یافت. عمرو بن بكر نیز كه
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 455
قرار بود عمرو بن العاص را به قتل برساند، شخصاً عمرو بن العاص را نمی شناخت.
اتفاقا در آن شب عمرو بیمار بود و به مسجد نیامد، شخص دیگری را به نام «خارجة بن حذافه» از طرف خود نایب فرستاد. عمرو بن بكر به خیال اینكه عمروعاص همین است او را زد و كشت. بعد معلوم شد كه كس دیگری را كشته است. تنها كسی كه منظور خود را عملی كرد عبد الرحمن بن ملجم مرادی بود.
عبد الرحمن وارد كوفه شد. عقیده و نیت خود را به احدی اظهار نكرد. مكرر در تصمیم و رأی خود دچار تزلزل و تردید گردید و مكرر از تصمیم خود منصرف شد، زیرا شخصیت علی طوری نبود كه طرف، هر اندازه شقی و قسی باشد، به آسانی بتواند خود را برای كشتن او حاضر كند. اما تصادفات كه در شام و مصر به نجات معاویه و عمرو بن العاص كمك كرد در عراق طور دیگر پیش آمد و یك تصادف سبب شد كه عبد الرحمن را در تصمیم خود جدی كند. اگر این تصادف پیش نمی آمد عبد الرحمن از تصمیم خطرناك خویش بكلی منصرف شده بود؛ پای عشق یك زن به میان آمد.
یكی از روزها عبد الرحمن به ملاقات یكی از هم مسلكان خود از خوارج رفت.
در آنجا با قطام- كه دختر یكی از خوارج بود و پدرش در نهروان كشته شده بود- آشنا شد. قطام بسیار زیبا و دلربا بود. عبد الرحمن در نظر اول شیفته او شد و با دیدن قطام پیمان مكه را از یاد برد. تصمیم گرفت بقیه عمر را با قطام به خوشی به سر برد و افكار خود را بكلی فراموش كند. عبد الرحمن از قطام تقاضای ازدواج كرد. قطام تقاضای او را پذیرفت، اما وقتی كه قرار شد كابین خود را تعیین كند ضمن قلمهایی كه شمرد چیزی را نام برد كه دود از كله عبد الرحمن برخاست؛ قطام گفت: «كابین من عبارت است از سه هزار درهم و یك غلام و یك كنیز و خون علی بن ابی طالب!!!» «1» عبد الرحمن گفت: «پول و غلام و كنیز هرچه بخواهی حاضر می كنم، اما كشتن علی كار آسانی نیست. مگر ما نمی خواهیم با هم زندگی كنیم؟ چگونه بر علی دست یابم و او را بكشم و بعد هم خودم جان به سلامت بیرون ببرم؟!» قطام گفت: «مهر من
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 456
همین است كه گفتم. علی را در میدان جنگ نمی توان كشت، اما در حال عبادت می توان غافلگیر كرد. اگر جان به سلامت بردی یك عمر با هم به خوشی و كامرانی به سر خواهیم برد، و اگر كشته شدی اجر و پاداشی كه نزد خدا داری بهتر و بالاتر است. بعلاوه من می توانم افراد دیگری را با تو همدست كنم كه تنها نباشی.».
عبد الرحمن كه سخت در دام عشق قطام گرفتار بود و این عشق سركش دوباره او را به همان مسیر سوق می داد كه كینه توزیها و انتقام جوییهای قبلی او را به آنجا كشیده بود، برای اولین بار راز خود را آشكار كرد، به او گفت: «حقیقت این است كه من از این شهر فراری بودم و اكنون نیامده ام مگر برای كشتن علی بن ابی طالب.»
قطام از این سخن بسیار خوشحال شد. مرد دیگری به نام «وردان» را دید و او را برای همراهی عبد الرحمن آماده كرد. خود عبد الرحمن نیز روزی به یكی از دوستان و همفكران مورد اعتماد خود به نام «شبیب بن بجرة» برخورد و به او گفت:
«آیا حاضری در كاری شركت كنی كه هم شرف دنیاست و هم شرف آخرت؟».
- چه كاری؟.
- كشتن علی بن ابی طالب.
- خدا مرگت بدهد، چه می گویی؟ كشتن علی؟ مردی كه اینهمه سابقه در اسلام دارد؟.
- بلی! مگر نه این است كه او به واسطه تسلیم به حكمیت كافر شد؟ سوابق اسلامی اش هرچه باشد، باشد. بعلاوه او در نهروان برادران نمازگزار و عابد و زاهد ما را كشت و ما شرعا می توانیم به عنوان قصاص او را به قتل برسانیم.
- چگونه می توان بر علی دست یافت؟.
- آسان است، در مسجد كمین می كنیم، همینكه برای نماز صبح آمد با شمشیرهایی كه زیر لباس داریم حمله می كنیم و كارش را می سازیم.
عبد الرحمن آنقدر گفت تا شبیب را با خود همدست كرد؛ آنگاه شبیب را با خود به مسجد كوفه نزد قطام برد و او را به قطام معرفی كرد. قطام در آن وقت در مسجد كوفه چادر زده معتكف شده بود. قطام گفت: «بسیار خوب، وردان هم با شما همراه است، هر شبی كه تصمیم گرفتید اول بیایید نزد من.» عبد الرحمن تا شب جمعه نوزدهم (یا هفدهم) رمضان كه با هم پیمانهای خود در مكه قرار گذاشته بود صبر كرد. در آن شب به همراه شبیب نزد قطام رفت و قطام با دست خود پارچه ای از حریر روی سینه آنها
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 457
بست. وردان هم حاضر شد و سه نفری نزدیك آن در كه معمولا علی از آن در وارد مسجد می شد نشستند و مانند دیگران در آن شب- كه شب احیاء و عبادت بود- به عبادت و نماز مشغول شدند.
این سه نفر كه طوفانی در دل داشتند، برای اینكه امر را بر دیگران مشتبه كنند، آنقدر قیام و قعود و ركوع و سجود كردند و كمترین آثار خستگی از خود نشان ندادند كه باعث تعجب بینندگان شده بود.
از آن طرف علی علیه السلام در این ماه رمضان برای خود برنامه مخصوصی تنظیم كرده بود: هر شب غذای افطار را در خانه یكی از پسران یا دخترانش می خورد. هیچ شب غذایش از سه لقمه تجاوز نمی كرد. فرزندانش اصرار می كردند بیشتر غذا بخورد، می گفت: «دوست دارم هنگامی كه به ملاقات خدا می روم شكمم گرسنه باشد.» مكرر می گفت: «طبق علائمی كه پیغمبر به من خبر داده است، نزدیك است كه ریش سپیدم با خون سرم رنگین گردد.».
در آن شب علی مهمان دخترش ام كلثوم بود. بیش از هر شب دیگر آثار هیجان و انتظار در او هویدا بود. همینكه دیگران به بستر رفتند او به مصلای خود رفت و مشغول عبادت شد.
نزدیكیهای طلوع صبح، فرزندش حسن نزد پدر آمد. علی علیه السلام به فرزند عزیزش گفت: «فرزندم! من امشب هیچ نخوابیدم و اهل خانه را نیز بیدار كردم، زیرا امشب شب جمعه است و مصادف است با شب بدر (یا شب قدر)، اما یك مرتبه در حالی كه نشسته بودم مختصر خوابی به چشمم آمد، پیغمبر در عالم رؤیا بر من ظاهر شد، گفتم: «یا رسول اللَّه از دست امت تو بسیار رنج كشیدم.» پیغمبر فرمود: «درباره آنها نفرین كن.» نفرین كردم. نفرین من این بود: «خدایا مرا از میان اینان زودتر ببر و با بهتر از اینها محشور كن. برای اینان كسی بفرست كه شایسته او هستند، كسی كه از من برای آنها بدتر باشد.».
در همین وقت مؤذن مسجد آمد و اعلام كرد: وقت نزدیك شده است. علی به طرف مسجد حركت كرد. در خانه علی چند مرغابی بود كه متعلق به كودكان بود.
مرغابیان در آن وقت صدا كردند. یكی از اهل خانه خواست آنها را خاموش كند، علی فرمود: «كارشان نداشته باش، آواز عزا می خوانند.».
از آن سو عبد الرحمن و رفقایش با بی صبری ورود علی را انتظار می كشیدند. از
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج 18 461 كابین خون ..... ص : 450
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 458
راز آنها جز قطام و اشعث بن قیس- كه مردی پست فطرت بود و روش عدالت علی را نمی پسندید و با معاویه سروسرّی داشت- كسی دیگر آگاه نبود. یك حادثه كوچك نزدیك بود نقشه را فاش كند، اما یك تصادف جلو آن را گرفت. اشعث خود را به عبد الرحمن رساند و گفت: «چیزی نمانده هوا روشن شود. اگر هوا روشن شود رسوا خواهی شد، در منظور خود تعجیل كن.» حجربن عدی، از یاران مخلص و صمیمی علی، ملتفت خطاب رمزی اشعث به عبد الرحمن شد، حدس زد نقشه شومی در كار است. حجر تازه از سفر مراجعت كرده بود، اسبش جلو در مسجد بود، ظاهرا از مأموریتی بازگشته بود و می خواست گزارشی تقدیم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بكند.
حجر پس از شنیدن آن جمله از اشعث، ناسزایی به او گفت و به عجله از مسجد بیرون آمد كه خود را به علی برساند و جلو خطر را بگیرد، اما در همان وقت كه حجر به طرف منزل علی رفت، علی از راه دیگر به مسجد آمده بود.
با اینكه مكرر از طرف فرزندان علی و یارانش تقاضا شده بود كه اجازه دهد تا برایش گارد محافظ تشكیل دهند، اما امام اجازه نداده بود. او تنها می آمد و تنها می رفت. در همان شب نیز این تقاضا تجدید شد، باز هم مورد قبول واقع نشد.
علی وارد مسجد شد و فریاد كرد: «ایهاالناس! نماز، نماز!» در همین وقت دو برق شمشیر كه به فاصله كمی در تاریكی درخشید و فریاد «الحكم للَّه یا علی لا لك» همه را تكان داد. شمشیر اول را شبیب زد، اما به دیوار خورد و كارگر نشد. شمشیر دوم را عبد الرحمن فرود آورد و به فرق سر علی وارد شد. از آن طرف حجر با شتاب به طرف مسجد برگشت، اما وقتی رسید كه فریاد مردم بلند بود:
«امیرالمؤمنین شهید شد، امیرالمؤمنین شهید شد.».
سخنی كه از علی پس از ضربت خوردن بلافاصله شنیده شد یكی این بود كه گفت: «قسم به پروردگار كعبه رستگار شدم.» «1» دیگر اینكه گفت: «این مرد در نرود.»»
عبد الرحمن و شبیب و وردان هر سه فرار كردند. وردان چون جلو نیامده بود شناخته نشد. شبیب همچنان كه فرار می كرد به دست یكی از اصحاب علی گرفتار شد.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 459
او شمشیر شبیب را گرفت و روی سینه اش نشست كه او را بكشد. ولی چون دسته دسته مردم می رسیدند، ترسید نشناخته او را به جای شبیب بكشند، از این جهت از روی سینه اش برخاست و شبیب فرار كرد و به خانه خود رفت. در خانه، پسر عمویش رسید و چون فهمید شبیب در قتل علی شركت داشته، فورا رفت و شمشیر خود را برداشت و آمد به خانه شبیب و او را كشت.
عبد الرحمن را مردم گرفتند و دست بسته به طرف مسجد آوردند. آنچنان غیظ و خشمی در مردم پدید آمده بود كه می خواستند هر لحظه با دندانهای خود گوشتهای بدن او را قطعه قطعه كنند.
علی فرمود: «عبد الرحمن را پیش من بیاورید!» وقتی او را آوردند به او فرمود:
«آیا من به تو نیكیها نكردم؟!».
- چرا.
- پس چرا این كار را كردی؟.
- به هر حال، این شمشیر را چهل صباح مرتب با زهر آب دادم و از خدا خواستم بدترین خلق خدا با این شمشیر كشته شود.
- این دعای تو مستجاب است، زیرا عن قریب خودت با همین شمشیر كشته خواهی شد.
آنگاه علی به خویشاوندان و نزدیكانش كه دور بسترش بودند رو كرد و فرمود:
«فرزندان عبد المطّلب! مبادا در میان مردم بیفتید و قتل مرا بهانه قرار دهید و افرادی را به عنوان شریك جرم یا عنوان دیگر متهم سازید و خونریزی كنید!» به فرزندش حسن فرمود:
«فرزندم! من اگر زنده ماندم، خودم می دانم با این مرد چه كنم. و اگر مردم، شما بیش از یك ضربت به او نزنید، زیرا او فقط یك ضربت به من زده است. مبادا او را مثله كنید. گوش یا بینی یا زبان او را نبرید، زیرا پیغمبر فرمود: «از مثله بپرهیزید ولو درباره سگ گزنده». با اسیرتان (یعنی ابن ملجم) مدارا كنید. مواظب غذا و آسایش او باشید!».
به دستور امام حسن، اثیر بن عمرو، طبیب و متخصص معروف را حاضر كردند.
او معاینه ای به عمل آورد و گفت: «شمشیر مسموم بوده و به مغز آسیب رسیده، معالجه فایده ندارد.».
از آن ساعت كه علی ضربت خورد تا آن ساعت كه جان به جان آفرین تسلیم كرد،
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 460
كمتر از چهل و هشت سال طول كشید، اما علی این فرصت را از دست نداد، دقیقه ای از پند و نصیحت و راهنمایی خودداری نكرد؛ وصیتی در بیست ماده به این شرح تقریر كرد و نوشته شد:
«بسم اللَّه الرحمن الرحیم. این آن چیزی است كه علی پسر ابوطالب وصیت می كند. علی به وحدانیت و یگانگی خدا گواهی می دهد، و اقرار می كند كه محمد بنده و پیغمبر خداست؛ خدا او را فرستاده تا دین خود را بر دینهای دیگر غالب گرداند. همانا نماز و عبادت و حیات و ممات من از آن خدا و برای خداست.
شریكی برای او نیست. من به این امر شده ام و از تسلیم شدگان خدایم.
«فرزندم حسن! تو و همه فرزندان و اهل بیتم و هركس را كه این نوشته من به او برسد، به امور ذیل توصیه و سفارش می كنم:
1. تقوای الهی را هرگز از یاد نبرید، كوشش كنید تا دم مرگ بر دین خدا باقی بمانید.
2. همه با هم به ریسمان خدا چنگ بزنید، و بر مبنای ایمان و خدا شناسی متفق و متحد باشید، و از تفرقه بپرهیزید. پیغمبر فرمود: اصلاح میان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چیزی كه دین را محو می كند فساد و اختلاف است.
3. ارحام و خویشاوندان را از یاد نبرید، صله رحم كنید كه صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان می كند.
4. خدا را! خدا را! درباره یتیمان، مبادا گرسنه و بی سرپرست بمانند.
5. خدارا! خدا را! درباره همسایگان. پیغمبر آنقدر سفارش همسایگان را كرد كه ما گمان كردیم می خواهد آنها را در ارث شریك كند.
6. خدا را! خدا را! درباره قرآن. مبادا دیگران در عمل به قرآن بر شما پیشی گیرند.
7. خدا را! خدا را! درباره نماز. نماز پایه دین شماست.
8. خدا را! خدا را! درباره كعبه خانه خدا. مبادا حج تعطیل شود كه اگر حج متروك بماند مهلت داده نخواهید شد و دیگران شما را طعمه خود خواهند كرد.
9. خدا را! خدا را! درباره جهاد در راه خدا. از مال و جان خود در این راه مضایقه نكنید.
10. خدا را! خدا را! درباره زكات. زكات آتش خشم الهی را خاموش می كند.
مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 18، ص: 461
11. خدا را! خدا را! درباره ذریه پیغمبرتان، مبادا مورد ستم قرار بگیرند.
12. خدا را! خدا را! درباره صحابه و یاران پیغمبر. رسول خدا درباره آنها سفارش كرده است.
13. خدا را! خدا را! درباره فقرا و تهیدستان. آنها را در زندگی شریك خود سازید.
14. خدا را! خدا را! درباره بردگان، كه آخرین سفارش پیغمبر درباره اینها بود.
15. كاری كه رضای خدا در آن است در انجام آن بكوشید و به سخن مردم ترتیب اثر ندهید.
16. با مردم به خوشی و نیكی رفتار كنید، چنانكه قرآن دستور داده است.
17. امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید. نتیجه ترك آن این است كه بدان و ناپاكان بر شما مسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند كرد، آنگاه هرچه نیكان شما دعا كنند دعای آنها مستجاب نخواهد شد.
18. بر شما باد كه بر روابط دوستانه میان خود بیفزایید، به یكدیگر نیكی كنید، از كناره گیری از یكدیگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهیزید.
19. كارهای خیر را به مدد یكدیگر و اجتماعا انجام دهید، و از همكاری در مورد گناهان و چیزهایی كه موجب كدورت و دشمنی می شود بپرهیزید.
20. از خدا بترسید كه كیفر خدا شدید است.
«خداوند همه شما را در كنف حمایت خود محفوظ بدارد، و به امت پیغمبر توفیق دهد كه احترام شما و احترام پیغمبر خود را حفظ كنند. همه شما را به خدا می سپارم.
سلام و درود حق بر همه شما.».
پس از این وصیت، دیگر سخنی جز «لااله الااللَّه» از علی شنیده نشد تا جان به جان آفرین تسلیم كرد «1»